अंकारा : तुर्कस्तानची राजधानी. लोकसंख्या १२,०८,७११ (१९७०). अक्षांश ३९०५५’ उ. व रेखांश ३२० ५०’ पू. १९३० पर्यंत ‘अंगोरा’ नावाने ओळखला जात असे. प्राचीन काळी याचे नाव ‘अॅनसायरा’ होते. तुर्कस्तानच्या अॅनातोलिया प्रदेशातील उत्तर मध्यावर समुद्रसपाटीपासून सु. अकराशे मी. उंच असलेले एक पठार आहे.
अंकोर : कंबोडियामधील (सध्याचे ख्मेर प्रजासत्ताक) ऐतिहासिक ⇨ख्मेर संस्कृतीच्या वास्तू असलेले जगप्रसिद्ध स्थळ. टॉनले सॅप सरोवराच्या उत्तर तीरावरील सीएमरीप शहरापासून सु. सात किमी. वर हे वसले अंकोरथोम व अंकोरवात ह्या दोहोंचाही समावेश ह्यामध्ये होतो.
अंगोला : (पोर्तुगीज पश्चिम आफ्रिका). पोर्तुगीजांची आफ्रिकेतील वसाहत. क्षेत्रफळ १२,४६,६९३ चौ.किमी.; लोकसंख्या ५६,७३,०४४६ (१९७०). आकारमानाने पोर्तुगालच्या सु. १४ पटींनी मोठ्या असलेल्या ह्या वसाहतीचा विस्तार अक्षवृत्त ६० ते १७० द. व रेखावृत्त १२० ते २४० पू. इतका आहे.
दक्षिण ध्रुवाभोवतीचे खंड, हे खंड दक्षिण अमेरिकेच्या भूप्रदेशापासून ९७० किमी. आणि दक्षिण आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंड यांपासून त्यापेक्षा पुष्कळच दूर व अलग आहे.
अक्कड : इराकमधील टायग्रिस व युफ्रेटीस या नद्यांच्या संगमाच्या आसमंतात असलेले अतिप्राचीन राजधानीचे ठिकाण.
अक्याब : ब्रह्मदेशातील आराकान विभागाचे व अक्याब जिल्ह्याचे प्रमुख शहर आणि बंगालच्या उपसागरातील महत्त्वाचे बंदर. लोकसंख्या ८०,५१३ (१९६९). कलदन, मायू व लेमरो या नद्यांनी बनविलेल्या त्रिभुज प्रदेशातील कलदन नदीकाठच्या एका बेटावर अक्याब वसले आहे.
अझोर्सचे हवामान समशीतोष्ण असून पावसाचे प्रमाण विशेष नाही. हिवाळ्यात वादळे व नौकानयन धोक्याचे असते. शेवाळे, गवत व खुरटी झुडपे ह्या येथील वनस्पती; परंतु एकोणिसाव्या शतकापासून निलगिरी, ताड, एल्म, बोर्दोपाइन, पॉपलर, चेस्टनट इत्यादींची लागवड केलेली आहे.
अडसर राज्य : (बफर स्टेट). भौगोलिक दृष्ट्या दोन प्रबळ शत्रुराष्ट्रांच्या मध्ये असलेले निर्बल, छोटे आणि स्वायत्त वा स्वतंत्र राज्य. हे इंग्रजीमध्ये बफर स्टेट या संज्ञेने ओळखले जाते. बोटी धक्क्यास लागताना त्यांचा आघात सहन व्हावा, म्हणून रबराच्या कड्या वा दोरखंडाची वेटोळी धक्क्यावर टांगून ठेवीत, तीच कल्पना अशी आघातशोषक अडसर राज्ये पूर्वी निर्माण करण्यात व टिकविण्यात होती.
अदिस अबाबा : आफ्रिकेतील इथिओपिया देशाची राजधानी व प्रमुख शहर. लोकसंख्या ७,९५,९०० (१९७१). हे इथिओपियाच्या मध्यवर्ती पठारावर, दक्षिणेकडे असून समुद्रसपाटीपासून २,४३८ मी. उंचीवर आहे. भोवताली डोंगर आहेत. उन्हाळ्यात पडणारा पाऊस मुसळधार असतो. एरवी हवा अगदी सौम्य असते.
अनाम : अतिपूर्वेकडील ऐतिहासिक राज्य. हल्ली याचा काही भाग उत्तर व्हिएटनाममध्ये असून बराचसा भाग दक्षिण व्हिएटनाममध्ये मोडतो. उत्तरेकडे टाँकिनचे आखात, पश्चिमेकडे सध्याचे लाओस व ख्मेर प्रजासत्ताक (कंबोडिया), नैर्ऋत्येकडे कोचीन चायना (सध्याचे दक्षिण व्हिएटनाम) आणि आग्नेयीस व पूर्वेस चिनी समुद्र या सीमांनी वेढलेल्या अनामचे क्षेत्रफळ सु. ९३,००० चौ.किमी. होते.
अपर व्होल्टा : आफ्रिकेच्या पश्चिमभागी ९० ३०' ते १५० उ. अक्षांश व ५० पश्चिम ते २० पू. रेखांश यांदरम्यान वसलेला देश. क्षेत्रफळ २,७४,२०० चौ. किमी. व लोकसंख्या ५४,८५,९८१ (१९७०). त्याच्या पश्चिमेस, वायव्येस व उत्तरेस माली, ईशान्येस व पूर्वेस नायजर, दक्षिणेस आयव्हरी कोस्ट, घाना आणि टोगो व आग्नेयीस दाहोमी हे देश आहेत.
अप्साला : स्वीडनचे प्रमुख सांस्कृतिक व शैक्षणिक केंद्र. लोकसंख्या १,३०,०९७ (१९७१). हे फ्यूफ्सान नदीवर, स्टॉकहोमच्या वायव्येस ६६ किमी. आहे. अस्ट्रा आरॉस हे याचे प्राचीन नाव. येथून ३·२ किमी. वर असलेले गाम्ला अप्साला(जुने अप्साला) हे सहाव्या शतकापासून राजधानीचे शहर होते.
अफगाणिस्तान : नैर्ऋत आशियातील भूमिवेष्टित देश. लोकसंख्या अंदाजे १,७५,००,००० (१९७१). क्षेत्रफळ ६,५०,००० चौ. किमी. उ. अक्षांश २९० ते ३८० ३५’ व पू. रेखांश ६०० ५०’ ते ७१० ५०’. ईशान्येकडील वाखानचा अरुंद पट्टा ७५० पू. रेखांशापर्यंत आहे.
अबू सिंबेल : (इप्सांबूल). दक्षिण ईजिप्तमधील, आस्वानपासून २६५.६८ किमी. अंतरावरील, नाईल नदीकाठचे खेडे. दुसऱ्या रॅमसीझच्या काळी (इ.स.पू. १२५०) टेकडीवजा खडकामध्ये कोरलेल्या मंदिरांसाठी प्रसिद्ध.
अरबस्तान : आशिया खंडाच्या नैर्ऋत्य टोकावरील प्रचंड द्वीपकल्प. याच्या दक्षिणेस अरबी समुद्र व एडनचे आखात. पश्चिमेस तांबडा समुद्र व सिनाई द्वीपकल्प, पूर्वेस इराणचे आखात, आग्नेयीस ओमानचे आखात व उत्तरेकडे जॉर्डन व इराक देश आहेत.
अलास्का : उत्तर अमेरिका खंडाच्या वायव्य कोपऱ्यातील, अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत ४९ व्या क्रमांकाने सामील झालेले व क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने त्यांतील सर्वांत मोठे राज्य. उ. अक्षांश ५१० ते ७१०२५' आणि प. रेखांश १३०० ते १७२०२५'. क्षेत्रफळ १५,१८,७७६ चौ.किमी. लोकसंख्या ३,०२,१७३ (१९७१).
अल्जिअर्स : अल्जीरिया देशाची राजधानी. अक्षांश २६० ४७' उ. रेखांश ३०४' पू. लोकसंख्या १८,३९,००० (१९७०). हे आफ्रिकेच्या उत्तरेस भूमध्यसमुद्र-किनाऱ्यावर, किनाऱ्याशी समांतर असलेल्या पूर्वपश्चिम साहेल टेकड्यांच्या उतारावर वसलेले उत्कृष्ट बंदर आहे.
अल्जीरिया : आकारमानाने आफ्रिकेतील दुसऱ्या क्रमांकाचे राष्ट्र. क्षेत्रफळ २३,८१,७४३ चौ. किमी. लोकसंख्या १,३५,४७,००० (१९७०). विस्तार दक्षिणोत्तर अंदाजे २,०९२ किमी. म्हणजे १९° ते ३७° उ. अक्षांश व पूर्वपश्चिम अंदाजे २,४१४ किमी. म्हणजे ८°३०' प. ते १२°२०' पू. रेखांश. देशाला उत्तरेकडे सु. १,०४६ किमी. लांब भूमध्यसागराची किनारपट्टी असून पूर्वेकडे ट्युनिशिया व लिबिया, पश्चिमेकडे मोरोक्को व दक्षिणेकडे नायजर, माली, मॉरिटेनिया व स्पॅनिश सहारा हे देश आहे.
अल्बेनिया : (रिपब्लिका पॉप्युलोरे इ श्वियप्रीझे). यूरोप खंडातील बाल्कन द्वीपकल्पाच्या पश्चिमेकडील व एड्रिअॅटिक समुद्राच्या पूर्वकिनाऱ्यावरील देश. ३९°३८' ते ४२°४१' उ. अक्षांश व १९°१६' ते २१°४३' पू. रेखांश. क्षेत्रफळ २८,७५० चौ. किमी. लोकसंख्या २०,७५,००० (१९६९). याच्या उत्तरेस व पूर्वेस यूगोस्लाव्हिया, दक्षिणेस ग्रीस व पश्चिमेस एड्रिअॅटिक समुद्र आहे.
आन्हवे : पूर्व चीनमधील प्रांत. क्षेत्रफळ ८८,८३७ चौ. किमी.; लोकसंख्या ३,५०,००,००० (१९६८ अंदाज). राजधानी होफी. याच्या उत्तरेस जिआंगसू, पूर्वेस जिआंगसू व जजिआंग, दक्षिणेस जिआंगसी व पश्चिमेस हुपे व होनान प्रांत आहेत.
आफ्रिका : क्षेत्रफळाने आशियाच्या खालोखाल जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचे खंड. बेटांसह क्षेत्रफळ ३,०२,७७,१३५ चौ. किमी. उत्तरेस केप ब्लँक (३७०२१' उ.) ते दक्षिणेस केप अगुल्हास (३४०५१' द.) दक्षिणोत्तर लांबी सु. ८,००० किमी.; पश्चिमेस केप व्हर्द (१७०३२' प.) ते पूर्वेस केप गार्डाफुई (५१०२५'). पूर्वपश्चिम विस्तार सु. ७,४०० किमी. किनारा सु. ३६,८८८ किमी. या खंडातून विषुववृत्त, कर्कवृत्त व मकरवृत्त ही तीनही वृत्ते जातात.
आफ्रिकेच्या उत्तरेचा भूमध्यसागरतटावरील प्रदेश यूरोपीयांना दीर्घकाळपर्यंत माहीत होता; परंतु बाकीच्या बऱ्याच भागाशी पाश्चात्त्यांचा संबंध अगदी अलीकडचा आहे.
आबादान : नैऋत्य इराणच्या खुझिस्तान प्रांतातील प्रसिद्ध तेलकेंद्र लोकसंख्या २,८०,००० (१९७१). कारून नदी आणि टायग्रिस-युफ्रेटीस नद्यांचे शट-अल्-अरब नावाचे मुख, ह्यांच्यापासून ५३ किमी. वर असलेल्या बेटावर हे वसलेले असून ते तेलशुद्धीकरणाचे व जहाजवाहतुकीचे मोठे केंद्र आहे.
आबायडॉस : (१) तुर्कस्तानमधील प्राचीन स्थळ, दार्दानेल्स सामुद्रधुनीच्या अत्यंत अरुंद, मोक्याच्या जागी थ्रेसीयन लोकांनी वसविले. इ. स. पू. सातव्या शतकात मायलीशियनांनी येथे वसाहत केली. इ. स. पू. ४८० मध्ये ग्रीसवरील स्वारीत इराणचा बादशहा सायरस याने होड्यांच्या पुलावरून येथून आपले सैन्य पार केले.
आबीजान : पश्चिम आफ्रिकेतील आयव्हरी कोस्ट देशाची राजधानी. ५० १०' उ. ३० ५८' प.; लोकसंख्या सु. ५,००,००० (१९७०). हे एब्री स्वारकच्छच्या उत्तर तीरावर असल्यामुळे, दक्षिण तीरावरील बवेत या ११ किमी. अंतरावरील बंदरातून किंवा पुर्वेच्या ग्रँड बासाम बंदरातून व्यापार चालत असे.
आमुनसेन, रोआल : (१६ जुलै १८७२ - ? १९२८). दक्षिण ध्रुवसंशोधक. याचा जन्म नॉवेंमधील सार्प्सबॉर शहराजवळील बोर्गे कँटन येथे झाला. सागरी जीवनाच्या हौसेखातर वैद्यकीय शिक्षणाला सुरुवातीलाच याने रामराम ठोकला. १८९७-९९ दरम्यान बेल्जियमतर्फे झालेल्या दक्षिण ध्रुवावरील समन्वेषणातील बेल्जिका बोटीवरील एक अधिकारी म्हणून त्याने काम केले.
भूवर्णन : राज्याचा बहुतेक भाग कोलंबिया नदीक्षेत्रात असून फक्त आग्नेयेकडील प्रवाह वेअर सरोवराला मिळतात. एकंदर भूप्रदेश पर्वतराजींनी व्यापलेला आहे. भौगोलिक दृष्ट्या राज्याचे तीन भाग पडतात: उत्तरेकडे क्लिअरवॉटर पर्वत असून त्यात अनेक तळी व प्रवाह आहेत
आयबेरिया : (१) नैऋत्य यूरोपमधील स्पेन व पोर्तुगाल देशांनी व्यापलेल द्वीपकल्प. ईशान्येकडील पिरेनीज पर्वतामुळे हे बाकीच्या यूरोप खंडापासून तुटक झाले आहे. त्याच्यामुळे दोन्हीकडील भागांत दळणवळणही दुर्घट आहे. दक्षिणेस जिब्राल्टरच्या सामुद्रधुनीमुळे हे द्वीपकल्प आफ्रिका खंडापासून अलग झाले आहे.
आयव्हरी कोस्ट : आफ्रिकेच्या गिनी आखातावरील एक प्रजासत्ताक राष्ट्र. क्षेत्रफळ ३,२२,४६३ चौ. किमी.; लोकसंख्या ४३,१०,००० (१९७० अंदाज). हा देश ५० उ. ते १०० उ. व ३०७' प. ते ७० ३४' प. यांदरम्यान आहे. याच्या पश्चिमेस लायबीरिया व गिनी, उत्तरेस माली व अपर व्होल्टा, पूर्वेस घाना आणि दक्षिणेस अटलांटिक महासागर आहे. किनाऱ्याची लांबी ५०५ किमी. आहे.
आयव्हरी कोस्ट : आफ्रिकेच्या गिनी आखातावरील एक प्रजासत्ताक राष्ट्र. क्षेत्रफळ ३,२२,४६३ चौ. किमी.; लोकसंख्या ४३,१०,००० (१९७० अंदाज). हा देश ५० उ. ते १०० उ. व ३०७' प. ते ७० ३४' प. यांदरम्यान आहे. याच्या पश्चिमेस लायबीरिया व गिनी, उत्तरेस माली व अपर व्होल्टा,