ह्या देशाची भृपृष्ठरचना पठारी असून प्रदेशाची उंची दक्षिणेकडून उत्तरेकडे थोडीशी वाढत गेली आहे. झिजेमुळे उंचसखल झालेले हे पठार स्फटिकमय खडकांचे तयार झाले आहे. पश्चिमेकडे त्यावर वालुकाश्माचे थर असून उत्तरेकडे व ईशान्येस ग्रॅनाइटचे घुमटाकृती भाग आहेत. जमिनीवर लोहयुक्त तांबड्या घट्ट खडकांचा खर आहे. मध्यवर्ती प्रदेशाची उंची जास्त असल्यामुळे तेथे दोन जलविभाजक प्रदेश निर्माण झाले आहेत.
ईशान्य व पूर्व क्षेत्रांतील पाणी नायजर नदीला मिळते. पश्चिम क्षेत्रातील कोम्वे, श्वेत व्होल्टा, तांबडी व्होल्टा व काळी व्होल्टा इ. नद्यांचे पाणी दक्षिणेकडे घानामध्ये वाहत जाऊन व्होल्टा नदीला मिळते. या नद्या जलमार्गास निरूपयोगी आहेत. त्या कधी कोरड्या पडतात तर कधी पुराने दुथडी भरून वाहतात. पर्जन्याचे प्रमाण दक्षिणेकडून उत्तरेकडे कमीकमी होत जाते.
दक्षिण भागात वार्षिक सरासरी पर्जन्य ११५ सेंमी. तर उत्तरेकडे २५ सेंमी. आहे. मान्सून प्रदेशांप्रमाणे पाऊस उन्हाळ्यातच पडतो; हिवाळा बिनपावसाचा असतो. वार्षिक सरासरी तापमान ३७७० से. असते. जुलै-ऑगस्ट महिन्यांत पाऊस पडल्यामुळे तपमान थोडे कमी होते.
हिवाळ्यात सहारातून कोरडे वारे येतात. या वाऱ्यांना ‘हरमॅटन’ म्हणतात. त्यांच्या कोरडेपणामुळे आद्रतेचे प्रमाण कमी होते. या प्रदेशात तृणभक्षक व मांसभक्षक प्राणी विपुलतेने आढळतात. गायीगुरे, गाढवे, घोडे, शेळ्यामेंढ्या इ. पाळीव तसेच गॅझेल व इतर जातींची हरिणे, माकडे, हत्ती व हिप्पोपोटॅमस इ. तृणभक्षक प्राणी आणि या प्राण्यांवर उपजीविका करणारे मांसभक्षक प्राणी आहेत. पूर्वी या प्राण्यांची अनिर्बंध शिकार होत असे; आता परवाना लागतो.
येथे अनेक प्रकारचे पक्षी आहेत. डास, त्से त्से माशी, टोळ, वाळवी इत्यादिकांमुळे बरीच हानी होते. नद्यांत सुसरी व भरपूर मासे सापडतात. पूर्व भागात वाळवंटी व गवताळ प्रदेश असून अन्य भागांत सॅव्हानासारखी गवताळ वनस्पती आहे. अधूनमधून गोरखचिंच (बाओबाब), तेल्याताड व बाभूळ हे प्रमुख वृक्ष दिसून येतात. बाभळीपासून डिंक मिळतो. कमी पर्ज न्याच्या प्रदेशात काटेरी झाडेझुडपे व गवत हीच वनस्पती उगवते.
दक्षिणेकडील भागात गवत व विरळ अरण्ये असून जसेजसे उत्तरेकडे जावे तसतशी ही अरण्ये अधिक विरळ होऊ लागतात. सोसाट्याच्या वाऱ्यामुळे झाडांना छत्रीसारखा आकार आलेला असतो. येथे जांभ्या दगडाची, पिवळसर, वाळूमिश्रित व मळईची—अशी विविध प्रकारची जमीन आहे. मँगॅनीज, सोने, बॉक्साइट, तांबे, लोखंड, हिरे वगैरे खनिजे या देशात सापडतात. तथापि खाणी मोठ्या प्रमाणात चालविल्या जात नाहीत.
नवाश्मयुगातील काही हत्यारे या देशात सापडली आहेत. बोबो, लोबी आणि गौरौंसी ह्या येथील मूळ जमाती समजल्या जातात. चौदाव्या शतकात दक्षिणेकडून उत्तम घोडेस्वारांची मोसी ही जमात येथे आली व त्यांनी येथे राज्य स्थापन केले . हे राजे स्वत:ला ‘मोरो नाबा’ (महान स्वामी) म्हणवीत असत.
या घराण्यातील ४६ राजांनी आतापर्यंत या प्रदेशावर राज्य केले आहे. उत्तरेकडून सोंघाई व फुलानी या मुस्लीम टोळीवाल्यांकडून झालेल्या अनेक हल्ल्यांना या मोसीनी दाद दिली नाही. फ्रेंच सैनिकांनी एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीस या प्रदेशात प्रवेश केला. १८९७ मध्ये हा संपूर्ण प्रदेश फ्रान्सचा संरक्षित प्रदेश झाला. फ्रेंच वेस्ट सूदान म्हणूनच हा भाग ओळखला जात असे. १९०४ मध्ये निर्मिलेल्या अपर-सेनेगाल-नायजर या मोठ्या प्रदेशातून १९१९ मध्ये अपर व्होल्टा वेगळे केले गेले.
१९३२ मध्ये त्याचे पुन्हा आयव्हरी कोस्ट, सूदान व नायजर या तीन प्रदेशांत वाटप करण्यात आले, पण १९४७ मध्ये अपर व्होल्टाचे एकत्रीकरण करण्यात येऊन त्यास फ्रेंचांनी संघराज्याच्या ‘सागरपार वसाहती’ चा दर्जा दिला. त्याच वेळी त्याला स्वत:चे विधिमंडळ देण्यात आले.
या राज्यास फ्रेंच राष्ट्रकुलातील स्वायत्त राज्याचा दर्जा १९५८ मध्ये देण्यात आला. ५ ऑगष्ट १०६० ला अप्पर व्होल्टा स्वतंत्र प्रजासत्ताक राज्य झाले. ते फ्रेंच राष्ट्रकुलातच राहिले. काळी, श्वेत व तांबडी व्होल्टा या नद्या देशाच्या जीवनवाहिन्या म्हणून देशासाठी या तीन रंगांचा ध्वज निवडण्यात आला. मॉरिस यामेओगो हे या प्रजासत्ताकाचे पहिले अध्यक्ष होते. त्याच वर्षी अपर व्होल्टा संयुक्त राष्ट्रांचे सभासद-राष्ट्र झाले.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 4/17/2020