इतर मानसिक आजार

इतर मानसिक आजार

तणावग्रस्त मानसिकता

या व्यक्तीच्या मनावर सतत तणाव असतो. अस्वस्थता, तणाव, अधिरेपणा, कारण नसता कशाची तरी भीती वाटत राहणे ही याची प्रमुख वैशिष्टये आहेत. या मानसिक स्थितीबरोबरच इतर शारीरिक लक्षणे (पोटात गोळा उठणे, छातीत धडधड, छाती भरून येणे, श्वास वेगाने चालणे) असतात. विसरभोळेपणा, निद्रानाश, द्विधा मन असणे, वाईट स्वप्ने, कमी भूक, दुबळेपणा, चक्कर येणे, घाम येत राहणे, इत्यादी लक्षणे आढळतात. याचाच आणखी एक प्रकार म्हणजे एखाद्या गोष्टींबद्दल अवास्तव नावड किंवा भीती (फोबिया) असणे. ती गोष्ट पुढे आली, की त्या व्यक्तीचा स्वतःवर ताबा राहत नाही आणि अवास्तव मोठी प्रतिक्रिया उमटते. उदा. काही व्यक्तींना कीटकांबद्दल नावड असते. एखादा कीटक अंगावर पडल्याबरोबर अशी व्यक्ती ओरडत सुटते. गर्दी, एकटेपण, साप, रात्र,भाषणाचा प्रसंग अशा कशाबद्दलही भीती असू शकते.

नैराश्य

अतिनैराश्यापेक्षा हा प्रकार जरा सौम्य असतो. दुःखीपणा आणि काळजी ही याची प्रमुख लक्षणे असतात. थोडेसे निमित्त मिळाले तरी अशी लक्षणे दिसून येतात. काही वेळा ती उफाळून येतात. थकवा, अशक्तपणा, असहायता, कशातही रस नसणे, आत्मविश्वासाचा अभाव, भूक व झोप कमी, आत्महत्त्येकडे कल अशा लक्षणांपैकी काही लक्षणे असू शकतात. अशा मनोरुग्णांना मानसिक आधार, योगोपचार, औषधे, इत्यादी मार्गांनी चांगला गुण येतो.

हिस्टेरिया किंवा रोगभ्रम

हा प्रकार जास्त प्रमाणात स्त्रियांमध्ये आढळतो. याचे वैशिष्टय म्हणजे मनोरुग्ण कोठल्या तरी शारीरिक आजारासारखी लक्षणे दाखवतो. पण असा आजार आहे ही त्याची पक्की खात्री असते. रोगभ्रम हे आजाराचे 'ढोंग' नाही, कारण मनोरुग्ण आपल्या विकारांना शारीरिक आजारांचे रूप अजाणता देत असतो, जाणूनबुजून नाही. याचे मूळ कारण म्हणजे काहीतरी वैफल्य, ताण, दुःख,काळजी, भीती आत पोखरत असणे. शारीरिक लक्षणांवाटे या त्रासाला वाट मिळते.यांतली शारीरिक लक्षणे बहुधा ओळखीची असतात. उदा. वात (दातखीळ बसणे),हातपाय लुळे पडणे (वातविकार), पोटदुखी, छातीत दुखणे, मुंग्या येणे, बधिरता, झटके,अचानक दृष्टी जाणे, ऐकू न येणे, उलटी, ढेकरा, उचकी, खोकला, दम लागणे, इत्यादी लक्षणांपैकी एखादे लक्षण आढळते. मात्र प्रत्यक्ष तपासणीत संबंधित आजारांच्या खुणा दिसत नाहीत. नातेवाईकांना यामुळे काळजी, भीती वाटते व मनोरुग्णाला अप्रत्यक्षपणे यामुळे दिलासा मिळतो. ही लक्षणे बहुधा आपोआप थांबतात. मात्र कधीकधी त्यांची तीव्रता इतकी असते, की ताबडतोब रुग्णालयात न्यावे लागते. या आजाराचे एक प्रमुख कारण कौटुंबिक, सामाजिक परिस्थितीचा असह्य दबाव हे आहे. निकृष्ट जीवन जगणा-या सामाजिक स्तरात, विशेषतः स्त्रियांमध्ये हा आजार जास्त प्रमाणात आढळतो. असेतरी थोडेफार लक्ष आपल्याकडे दिले जाते, अशी अप्रत्यक्ष भावना यामागे असावी. यात शारीरिक आजार नाही असे एकदा निश्चित व्हायला पाहिजे. यानंतर घरातली किंवा शेजारची हितचिंतक मंडळीही यावर उपचार करू शकतात. यातल्या शारीरिक लक्षणांकडे दुर्लक्ष करून त्या व्यक्तीकडे पूर्ण लक्ष देणे, सहानुभूतीने सुखदुःखाची उकल करणे, हे यातले प्रमुख तत्त्व आहे. यालाच समुपदेशन म्हणतात. मनोविकारतज्ज्ञाची मदत घेणे चांगलेच.

 

लेखक : डॉ. श्याम अष्टेकर (MBBS, MD community Medicine)

संदर्भ : आरोग्यविद्या