त्रिदोष आणि आजार

आयुर्वेदाने आजारांचेही त्रिदोषसिध्दांताच्या आधारे वर्गीकरण केले आहे.

वातपित्त आणि कफ ह्या तीन घटकांपैकी शरीरामध्ये कोणताही एक, दोन किंवा तीनही घटक प्रमाणापेक्षा वाढू शकतात. असे झाले तर शरीरात ते निरनिराळया प्रकारचे रोग निर्माण करतात. या तीन घटकांच्या वाढीला अनेक वेळा आपल्या आहार - विहारातील गोष्टी कारणीभूत ठरतात.

कफदोषाचे आजार

सावकाश वाढणारे, शरीरातील अवयवांची फार हानी न करणारे, फार ताप-वेदना नसणारे आजार हे कफदोषाचे म्हणून ओळखले जातात. कफदोषात्मक आजारांत परिश्रम, लंघन व मधयुक्त औषधे उपयुक्त ठरतात.

वातदोषांचे आजार

वजन घटवणारे, त्वचेवर सुरकुत्या आणणारे, झटके आणणारे किंवा अचानक कमी-जास्त होणारे, निद्रानाश घडवणारे आजार हे वातदोषांचे आजार या गटात येतात. वातदोषिक आजारांत एखादा अवयव निकामी होणे, सुकणे, इत्यादी घटनाही समाविष्ट आहेत.वातदोषात्मक आजारांत विश्रांती आणि तैलयुक्त औषधे, उपयुक्त असतात.

पित्तदोषिक आजार

पित्तदोषांच्या आजारांमध्ये ठिकठिकाणी लालपिवळा रंग तयार होणे, त्वचेवर किंवा शरीरद्वारांच्या (मुख, गुदद्वार,नाक, मूत्रद्वार, घसा) भोवती लालसरपणा, आग, जळजळ होणे,शरीरात कोठेही आग, जळजळ, जास्त ताप, हिंडती-फिरती व्यक्ती अचानक अंथरूण धरणे,शरीरात कोठेही पू वाढणे, वरून ठीक दिसणारा अवयव झटक्याने निकामी होणे, इत्यादी आजारांचा समावेश केला जातो. पित्तदोषात्मक आजारांत सतत निरीक्षण करणे आणि तूप वापरणे आवश्यक असते. तापाचे उदाहरण घेतले तरी, कफ-वात-पित्तदोषांमुळे आजाराआजारांत फरक दिसतो.

कफदोषिक ताप

महिनेमहिने ताप असूनही शरीर बारीक न होता, कामात अडथळा न येता चालू असणारे आजार कफदोषाचे असतात.

पित्तदोषिक ताप

अचानक वाढणारा ताप, ग्लानी, दोन-तीन दिवसांतच तापाने थकून जाणे, शरीर बारीक न झाल्यास घसा, गुदद्वार, इत्यादी जागी लालसरपणा दिसणे हे सर्व पित्तदोषाशी संबंधित आहे.

वातदोषिक ताप

वातदोषाशी संबंधित आजारात ताप येतो व जातो. ताप असताना काही सुचत नाही, पण गेल्यावर सर्व ठीक वाटते. शरीर बारीक होत जाते, पण पू फारसा होत नाही.

 

लेखक : डॉ. श्याम अष्टेकर (MBBS, MD community Medicine)

संदर्भ : आरोग्याविद्या