मयुरेश्वर अभयारण्य

अभयारण्याविषयी

चिंकारा हा काळवीटापेक्षा लहान, अंगाने नाजूक पण तितकाच चपळ आणि देखणा प्राणी आहे. नराची ऊंची खांद्यापाशी 2 फुट असते आणि शिंगे दहा अकरा इंचापर्यंत वाढतात. काही माद्यांना शिंगे असतात काहींना नसतात. पाण्याशिवाय खुप दिवस काढू शकत असल्याने उजाड – वाळवंटी प्रदेशातही याचा आढळ आहे. चिंकाऱ्याचे कळप काळवीटापेक्षा लहान असतात. चिंकाऱ्यांचा सर्वात मोठा कळप 10 ते 20 जणांचा असतो तर सर्वात छोटा 3 ते 4 जणांचा. आपल्या प्रदेशाची सीमा निश्चित करण्यासाठी नर ठराविक जागी लेंड्या टाकून प्रदेशनिश्चिती करतो असं म्हटलं जातं.

स्थापना

अशा या चिंकारा हरणासाठी महाराष्ट्र शासनाने दि. 19 ऑगस्ट 1997 रोजी पुणे जिल्ह्यातील बारामती तालुक्याच्या सुपे गावातील 514.55 हेक्टरचे क्षेत्र अभयारण्य म्हणून घोषित केलं. सुपे हे ऐतिहासिक पाऊलखुणा जपणारं गाव आहे. मालोजीराव भोसले यांची सुपे ही जहांगिरी.

पाऊस

या प्रदेशात फक्त 300 ते 350 मि.मि पाऊस पडतो. त्यामुळे येथे दक्षिण उष्णकटिबंधीय शुष्क काटेरी झुडपी वने आढळतात. वन विभागाने येथे मागील काही वर्षांपासून मृद व जलसंधारणाची कामे केल्यामुळे वन्यजीवांसाठी पोषक वातावरण निर्माण झाले आहे.

मयुरेश्वरमधील चिंकाऱ्यांची संख्या वाढली

मयुरेश्वर अभयारण्यात इतर प्राण्यांसोबतच चिंकारा जातीच्या हरणांची संख्याही लक्षणीयरित्या वाढल्याचे प्राणी प्रगणनेतून दिसून आले आहे. वनविभागाच्या उपाययोजना तसेच स्थानिकांच्या जागरुकतेमुळे हे शक्य झाले आहे.

तालुक्याचा काही भाग अवर्षण प्रवण असला तरी या भागात गवताची मैदाने आहेत. ही गवताची मैदानेच चिंकारा हरणांची नैसर्गिक अधिवासाची ठिकाणे आहेत. बारामती शहरानजीकच्या एमआयडीसी परिसरात तांदुळवाडी गावच्या हद्दीत चिंकारा वन उद्यान व सावळ गावच्या हद्दीत पक्षीनिरीक्षण केंद्र सुरू करण्यात आले आहे. चिंकारा उद्यानामध्ये चिंकारा जातीच्या हरणांची संख्या वाढविण्यावर भर देण्यात आला आहे. त्याचबरोबर या उद्यानात औषधी वनस्पतींची लागवड करण्यात आली आहे. यामध्ये आवळा, कांचन, बेहडा, हिरडा, फणस, कोकम, करवंद, कण्हेर याचा समावेश आहे.

मयुरेश्वर अभयारण्यात सन 2015 मध्ये झालेल्या प्राणी प्रगणनेत 257 चिंकारांची नोंद झाली आहे. यामध्ये 138 माद्या, 92 नर तर 27 पाडसांचा समावेश आहे. त्या आधीच्या प्रगणनेपेक्षा ही संख्या सुमारे 70 टक्क्यांनी जास्त असल्याची माहिती येथील वनाधिकारी देतात. चिंकारा हरणांची संख्या वाढण्यासाठी येथे विविध उपाययोजना करण्यात आल्या आहेत. त्याचा सकारात्मक परिणाम दिसत आहे.

या परिसरात ससे, खोकड, खार, लांडगा, तरस, घोरपड यासारखे प्राणीही आढळून आले आहेत. त्याचबरोबर गरूड, वेडा राघू, गांधारी, कापशी, तुरेवाला चंडोल, मोर, कावळा, चिमणी, तितर, खाटीक, टिटवी, पाणकोंबडी, कोतवाल हे पक्षीही मोठ्या प्रमाणात आढळून आले आहेत.

मयुरेश्वर अभयारण्यालगत असणाऱ्या तालुक्यातील वडाणे, शिर्सुफळ, कानडवाडी येथेही स्वतंत्र प्राणी प्रगणना करण्यात आली. येथे 30 चिंकारांसह इतर प्राण्यांची नोंद करण्यात आल्याची माहिती वनाधिकारी यांनी दिली आहे.

मयूरेश्वर अभयारण्याचे क्षेत्र हे काटवनाचे क्षेत्र आहे. अभयारण्यात शिरताच बाभळीची आणि थोडं पुढं गेल्यास बोरांची खुरटी झाडं दिसू लागतात. मातीच्या रस्त्यावरून जातांना वन विभागाच्या पाणवठ्यावर सकाळी विविध पक्षी दिसतात. निम, सिसू, खैर, हिवर, बोर, बाभूळ कुसळी वृक्षांबरोबर माखेल, पवन्या, प्रजातीचे गवतही येथे पहायला मिळते. ऑगस्ट ते मार्च हा कालावधी अभयारण्यास भेट देण्याचा उत्तम कालावधी आहे.

जेजुरीचा खंडोबा येथून 25 कि.मी अंतरावर आहे. भूलेश्वर मंदिर 7 कि.मी, पुरंदर किल्ला 35 कि.मी तर मोरगावचा गणपती 8 कि.मी अंतरावर आहे. मोरगावच्या मयुरेश्वर गणपतीचेच नाव या अभयारण्याला नाव देण्यात आले आहे. दुर्मिळ चिंकारा पाहायचा असेल तर एकदा तरी या अभयारण्याला भेट द्यायलाच हवी.

कसे जाल ?

पुण्यापासून पुणे-सोलापूर राज्यमार्गाने 72 कि.मी., बारामतीपासून मोरगाव मार्गे 43 कि.मी.

लेखक-सुरेखा मधुकर मुळे

ईमेल- drsurekha.mulay@gmail.com

माहिती स्रोत: महान्युज