जालिका-अंतःस्तरीय तंत्र

(रेटिक्युलो–एंडोथेलियल सिस्टिम). शरीरातील विविध भागांमध्ये विखुरलेल्या जालिकास्वरूपी आणि अंतःस्तरीय (शरीरातील पोकळ्या आणि रक्तवाहिन्या यांच्या अस्तर त्वचेतील विशिष्ट) कोशिकासमूहांना (पेशीसमूहांना म्हणजेच ऊतकांना) 'जालिका अंतःस्तरीय तंत्र' असे नाव आहे. शरीरात प्रवेश केलेल्या बाह्य पदार्थांचे भक्षण करून त्यांचा नाश करणे, हे या कोशिकांचे कार्य आहे म्हणून या कोशिकांना ‘भक्षिकोशिका’ असे म्हणतात. या जातीच्या कोशिका प्रामुख्याने यकृत, प्लीहा (पानथरी), अस्थिमज्जा (हाडांच्या पोकळीतील मऊ पदार्थ) आणि लसीका ग्रंथींमध्ये (रक्तद्रवाशी साम्य असणारा द्रव म्हणजे लसीका वाहून नेणाऱ्या वाहिन्यांतील आवरणयुक्त लसीका कोशिकांच्या समूहांमध्ये) आढळतात. या कोशिका भ्रूणावस्थेतील मध्यस्तरापासून (तीनांपैकी मधल्या थरापासून) उत्पन्न होतात. त्यांचे स्थान संयोजी (जोडणाऱ्या) ऊतक कोशिका आणि रक्तातील एककेंद्रकीय (कोशिकेतील क्रियांवर नियंत्रण ठेवणारा एकच जटिल गोलसर पुंज असणाऱ्या) कोशिका यांच्यामधील आहे. या कोशिकांच्या आकारमानाप्रमाणे त्यांना ऊतक कोशिका, महाभक्षिकोशिका वगैरे नावे देतात.

या कोशिकांचे मुख्यतः दोन प्रकार दिसतात

स्थिर

या कोशिका विविध ऊतकांत कायम स्वरूपात असतात,

भ्रमणक्षम

या कोशिका जरूरीप्रमाणे सर्व ऊतकांमध्ये जाऊ शकतात. स्थिर कोशिका वपाजाल (पोटाच्या पोकळीतील दोन अगर अधिक अवयवांना जोडणारा पडदा), परिफुप्फुस (फुप्फुसावरील आवरण) वगैरे ठिकाणी आणि प्लीहा, लसीका ग्रंथी, अस्थिमज्जा, अधिवृक्क ग्रंथी (मूत्रपिंडाच्या वरच्या टोकास असलेली वाहिनीविहीन ग्रंथी). पोष ग्रंथी व तंत्रिका तंत्रातील (मज्जासंस्थेतील) सूक्ष्मश्लेषी कोशिकांत (तंत्रिकेतील भक्षिकोशिकांत) दिसतात. भ्रमणक्षम कोशिका प्लीहा, लसीका ग्रंथी आणि अस्थिमज्जा यांतील रक्तकोटरापाशी (अशुद्ध रक्त असणाऱ्या पोकळ जागेपाशी) असून जरूरीप्रमाणे त्या रक्तप्रवाहाबरोबर शरीरात कोठेही जाऊ शकतात. खुद्द रक्तातील एककेंद्रकीय कोशिकाही याच प्रकारच्या आहेत. या सर्व कोशिका बाह्य पदार्थाभोवती विळखा घातल्यासारख्या पसरून तो पदार्थ पोटात घेऊन पचवून नष्ट करून टाकतात.

कार्ये

(१) रक्तातील निरुपयोगी झालेल्या रक्तकोशिकांचा नाश करून त्यांच्यापासून रक्तारुण (रक्तातील प्रथिनयुक्त रंगद्रव्य, हीमोग्लोबिन) मोकळे करणे.

(२) शरीरात संसर्ग करणाऱ्या जंतूंचा नाश करणे.

(३) शरीरबाह्य प्रथिनजन्य वा जंतुजन्य विषांविरुद्ध प्रतिविषे तयार करणे.

(४) चिरकारी (फार दिवस टिकणाऱ्या) संसर्गी रोगांत रोगजंतूंच्या विरुद्ध प्रतिकार म्हणून या कोशिकांचा जणू एक तटच तयार होतो. त्यांपैकी अनेक कोशिकांचा एकजीव होऊन मोठी अशी एक ‘राक्षशी’ कोशिका तयार होते.

(५) जखमा आणि इजा यांमुळे निरुपयोगी झालेल्या ऊतकाचा नाश करून ग्रस्त जागेचे प्रतिसंस्करण करणे (हानी भरून काढणे).

या कोशिका शरिरात सर्वत्र पसरल्या असल्या, तरी त्यांचे काम अत्यंत सुसूत्रपणे चालते. एका ठिकाणच्या कोशिका निकामी झाल्या, तर दुसरीकडच्या कोशिका ते काम अंगावर घेऊन पार पाडतात.

या तंत्राचा उपयोग म्हणजे शरीराचे स्थैर्य संभाळून बाह्य पदार्थांचा त्रास होऊ न देणे , हा होय.

 

ढमढेरे, वा. रा.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश