डायलिसीस

जेव्हा दोन्ही किडण्या निकामी होतात, अशा परिस्थितीत किडणीच्या कामाच्या कृत्रिम पर्याय पद्धतीला डायलिसीस म्हणतात.

डायलिसीसचे काम काय ?

डायलिसीसची मुख्य कामे खालीलप्रमाणे आहेत

1. रक्तातील अनावश्यक उत्सर्जित पदार्थ – क्रिअॅटिनीन, युरिया आदी दूर करून रक्त शुद्ध करणे.
2. शरीरात जमा झालेले जास्त पाणी काढून द्रवाचा समतोल राखणे.
3. शरीरातील क्षारांचे प्रमाण (सोडियम, पोटॅशियम) योग्य ठेवणे.
4. शरीरातील आम्लाचे प्रमाण अधिक असल्यास ते कमी करून योग्य ठेवणे.

डायलिसीसची गरज केव्हा भासते जेव्हा किडणीची कार्यक्षमता अगदीच कमी होते किंवा किडणी पूर्णपणे काम बंद करते, तेव्हा औषधे घेऊनसुद्धा किडणी रोगाची लक्षणे (उलटी होणे, मळमळणे, उमाळे येणे, अशक्तपणा वाटणे, श्वास घेण्यास त्रास होणे) वाढू लागतात. अशा अवस्थेत डायलिसीसची आवश्यकता भासते. सामान्यतः रक्ततपासणीत जर सिरम क्रिअॅटिनीनचे प्रमाण ८ मि.ग्रॅ. (%) पेक्षा जास्त आढळले तर डायलिसीस करावे लागते.

डायलिसीस केल्यावर किडनी पुन्हा काम करू लागते का ?

नाही. क्रॉनिक किडणी फेल्युअरच्या रुग्णांमध्ये डायलिसीस केल्यावरही किडणी पुन्हा काम करीत नाही. अशा रुग्णांमध्ये डायलिसीस हा किडणीचे काम करणारा कृत्रिम पर्याय आहे. त्यांना तब्येत व्यवस्थित ठेवण्यासाठी नियमितपणे कायम डायलिसीस करणे आवश्यक असते.

परंतु अॅक्यूट किडणी फेल्युअरच्या रोग्यांमध्ये थोडा काळच डायलिसीस करून घेणे गरजेचे असते. अशा रुग्णांमध्ये किडणी काही दिवसांनी पूर्ववत काम करू लागते व त्यांना नंतर डायलिसीस किंवा औषधांची गरज नसते.

डायलिसीसचे किती प्रकार आहेत ?

डायलिसीसचे २ प्रकार आहेत.

• हीमोडायलिसीस

अशा प्रकारच्या डायलिसीसमध्ये डायलिसीस मशीन विशेष प्रकारच्या क्षारयुक्त द्रव्यांच्या मदतीने कृत्रिम किडणीत रक्त शुद्ध करते.

• पेरिटोनियल डायलिसीस

अशा प्रकारच्या डायलिसीसमध्ये पोटात एक खास प्रकारची कॅथेटर नळी घालून, विशेष प्रकारच्या क्षारयुक्त द्रव्यांच्या मदतीने शरीरात जमा झालेले अनावश्यक पदार्थ दूर करून शुद्धीकरण केले जाते. अशा प्रकारच्या डायलिसीसला मशीनची आवश्यकता नसते.

डायलिसीसमध्ये रक्ताचे शुद्धीकरण कोणत्या सिद्धांतावर आधारित आहे ?

• हीमोडायलिसीसमध्ये कृत्रिम किडणीचे कृत्रिम पातळ आवरण सेमीपरमिएबल मेम्ब्रेन आणि पेरिटोनियल डायलिसीसमध्ये पोटाच्या आतील अस्तर पातळ आवरण म्हणून काम करते
• पातळ आवरणातल्या बारीक छिद्रामधून पाणी, क्षार आणि अनावश्यक युरिया, क्रिअॅटिनीनसारखे पदार्थ उत्सर्जित केले जातात. परंतु शरीराला आवश्यक असणारे रक्तकणांसारखे मोठे पदार्थ तसेच प्रोटीन्स बाहेर पडू शकत नाहीत.
• डायलिसीसच्या क्रियेत पातळ आवरणाच्या एका बाजूला डायलिसीसचा द्रव तर दुसऱ्या बाजूला शरीरातील रक्त असते.
• ऑस्मोसिस आणि डीफ्युजन सिद्धांतानुसार रक्तातील अनावश्यक पदार्थ आणि अतिरिक्त पाणी, रक्तातून डायलिसीसच्या द्रवाद्वारे शरीरातून बाहेर काढले जातात. किडणी फेल्युअरच्या कारणामुळे सोडियम, पोटॅशियम आणि आम्लाच्या प्रमाणात झालेले बदल सुधारण्याचे महत्वपूर्ण कामही ह्या प्रक्रियेदरम्यान होते.

कुठल्या रोग्यांसाठी हीमोडायलिसीस आणि कुठल्या रोग्यांसाठी पेरीटोनियल डायलिसीसचे उपचार केले जातात ?

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरच्या उपचारात दोन्ही प्रकाचे डायलिसीस परिणामकारक ठरतात. रोग्याला दोन्ही प्रकारच्या डायलिसीसमधून होणाऱ्या फायद्या-तोट्यांबद्दल माहिती दिल्यानंतर ; रोग्याची आर्थिक स्थिती, तब्बेत, घरापासून हीमोडायलिसीस करण्याच्या ठिकाणाचे अंतर आदी बाबींवर विचार केल्यानंतर, कोणत्या प्रकारचे डायलिसीस करायचे हे ठरविले जाते. भारतात बहुतेक ठिकाणी हीमोडायलिसीस कमी खर्चात आणि सहज उपलब्ध आहे. त्यामुळे हीमोडायलिसीसद्वारे उपचार घेणाऱ्या रोग्यांची संख्या भारतात अधिक आहे.

डायलिसीस सुरु केल्यानंतर रोग्याला खाण्यापिण्यात पथ्य पाळणे गरजेचे असते का?

होय. डायलिसीस सुरु केल्यांनतर रोग्याला आहारात संतुलित प्रमाणात पाणी आणि द्रवपदार्थ घेणे, मीठ कमी खाणे तसेच पोटॅशियम आणि फॉस्फरस वाढू न देण्याचा सल्ला दिला जातो. मात्र केवळ औषधोपचार घेणाऱ्या रोग्यांच्या तुलनेत डायलिसीस सारखा उपचार घेणाऱ्या रोग्याला खाण्यापिण्यात अधिक सूट दिली जाते. तसेच जास्त प्रथिने आणि जीवनसत्वयुक्त आहार घेण्याचा सल्ला दिला जातो.

हीमोडायलिसीस (रक्ताचे डायलिसीस)

जगभरात डायलिसीस करणाऱ्या रोग्यांपैकी बहुसंख्य रोगी ह्या प्रकारचे डायलिसीस करतात.

ह्या प्रकारात हीमोडायलिसीस मशीनद्वारे रक्त शुध्द केले जाते.

हीमोडायलिसीस कशा प्रकारे केले जाते ?

• हीमोडायलिसीस मशिनच्या आत असलेल्या पंपाच्या मदतीने शरीरातील २५० ते ३०० मिली रक्त, दर मिनिटाला, शुद्ध करण्यासाठी कृत्रिम किडणीत पाठवले जाते. रक्तात गुठळी होऊ नये यासाठी त्यात हिर्पेरीन नावाच्या औषधाचा वापर केला जातो.
• कृत्रिम किडणी, रोगी आणि डायलिसीस मशीन यांच्या मध्ये राहून रक्ताच्या शुद्धीकरणाचे काम करते. शुद्धीकरणासाठी रक्त डायलिसीस मशिनच्या आत जात नाही.
• कृत्रिम किडणीत रक्ताचे शुद्धीकरण डायलिसीस मशीनद्वारे पाठवण्यात आलेल्या खास प्रकारच्या द्रवाच्या (डायलायझेट) मदतीने होते.
• शुद्ध केलेले रक्त पुन्हा शरीरात पाठवले जाते.
• हीमोडायलिसीसची प्रक्रिया साधारणपणे ४ तास चालते. यात शरीरातले सर्व रक्त कमीत कमी १२ वेळा शुद्ध केले जाते.
• हीमोडायलिसीसच्या क्रियेत नेहमी रक्त देण्याची गरज पडते हा गैरसमज आहे. मात्र रक्तात हिमोग्लोबिनचे प्रमाण कमी झाले असेल तर अशा स्थितीत डॉक्टरांना आवश्यक वाटले तरच रक्त दिले जाते.

शुद्धीकरणासाठी रक्त कशाप्रकारे शरीरातून बाहेर काढले जाते ?

रक्त काढण्यासाठी पुढीलप्रमाणे मुख्य पद्धतीचा उपयोग केला जातो.

1. डबल ल्युमेन कॅथेटर
2. ए.बी. फिस्चुला
3. ग्राफ्ट

डबल ल्युमेन कॅथेटर (नळी)

अत्यावश्यक परिस्थितीत पहिल्यांदा तत्काळ डायलिसीस करण्याची ही सर्वाधिक प्रचलित पद्धत आहे ज्यात नसेत कॅथेटर घालून त्वरित डायलिसीस करता येऊ शकते. हा कॅथेटर गळ्यात, काखेत किंवा जांघेत असलेल्या मोठया नसेमध्ये (Internal Jagular, Subclavian Or Femoral Vein) घातला जातो आणि त्याच्या मदतीने प्रत्येक मिनिटाला ३०० ते ४०० मिली, रक्त शुद्धीकरणाची काढले जाते. हा कॅथेटर (नळी) बाहेरच्या भागात दोन हिश्श्यांमध्ये वेगवेगळ्या नळ्यामध्ये विभाजित होतो. नळीचा एक हिस्सा शरीरातून रक्त बाहेर काढण्यासाठी आणि दुसरा हिस्सा रक्त परत पाठवण्यासाठी वापरला जातो. शरीराच्या आत जाण्याच्या आधी नळीचे दोन्ही हिस्से एकत्र होतात (जे प्रत्यक्षात मात्र दोन भागांत विभागलेलेच असतात.)

• कॅथेटरमध्ये संसर्ग होण्याच्या भीतीने ३ ते ६ आठवड्यांसाठी हीमोडायलिसीस करण्याकरिता, ह्या पद्धतीला पसंती दिली जाते.

एवी फिस्चुला

• अनेक महिने किंवा वर्षासाठी हीमोडायलिसीस करण्याकरता सर्वात जास्त उपयोगात आणली जाणारी ही पद्धत सुरक्षित असल्याकारणाने अतिशय उत्तम आहे.
• ह्या पद्धतीत मनगटावरील धमनी आणि शीर ऑपरेशनद्वारे जोडण्यात येते.
• धमनी (Artery) मधून जास्त प्रमाणात दबाबरोबर आलेले रक्त शिरेमध्ये (Vein) जाते, ज्यामुळे हातातल्या सर्व शिरा फुगतात.
• ह्याप्रकारे शिरा फुगवायला ३ ते ४ आठवड्यांचा वेळ लागतो. त्यानंतरच शिरांचा उपयोग डायलिसीससाठी करता येतो.
• यामुळेच पहिल्यांदा लगेचच डायलिसीस करण्यासाठी त्वरित फिस्चुला बनवून त्याचा उपयोग करता येत नाही.
• फुललेल्या शिरा किंवा नसांमध्ये दोन भिन्न जागी विशेष प्रकारच्या जाड्या सुया (Fistula Needle) घातल्या जातात.
• ह्या सुयांच्या मदतीने डायलिसीससाठी रक्त बाहेर काढले जाते आणि ते शुद्ध केल्यानंतर पुन्हा शरीरात घातले जाते.
• फिस्चुलाच्या मदतीने अनेक महिने व वर्षांपर्यंत हीमोडायलिसीस करता येते.
• फिस्चुला केलेल्या हातांनी सर्व नैमित्तिक कामे करता येतात.

एवी फिस्च्युलाची विशेष देखभाल करणे का गरजेचे असते ?

क्रॉनिक किडणी फेल्युअरच्या अंतिम अवस्थेतल्या उपचारात रोग्याला हीमोडायलिसीस करावे लागते. नियमित डायलिसीसवरच ह्या रोग्यांचे जीवन अवलंबून असते. ए.वी. फिस्च्युला जर योग्य पद्धतीने काम करत असेल तर यातून डायलिसीससाठी पुरेशा प्रमाणात रक्त घेतले जाऊ शकते. थोडक्यात डायलिसीस करणाऱ्या रोग्यांचे जीवन ए.वी. फिस्च्युलाच्या योग्य कार्यक्षमतेवर आधारित असते.

ए. वी. फिस्च्युलामुळे फुगलेल्या शिरांमध्ये अधिक दाबाबरोबर मोठया प्रमाणात रक्तप्रवाह येतो. जर ए.वी. फिस्च्युलामध्ये अचानक जखम झाली तर फुगलेल्या नसांमधून मोठया प्रमाणात रक्त बाहेर पडण्याची शक्यता असते. अशा स्थितीत जर रक्तप्रवाहावर त्वरित नियंत्रण ठेवता आले नाही तर थोड्या वेळातच रोग्याला मृत्यूही होऊ शकतो.

ए.वी. फिस्च्युला दीर्घकाळापर्यंत संतोषजनक उपयोग करण्यासाठी कोणती खबरदारी घ्यायला हवी ?

ए.वी. फिस्च्युलाच्या मदतीने अनेक वर्षापर्यंत डायलिसीससाठी पुरेशा प्रमाणात रक्त मिळावे यासाठी, खालील गोष्टींकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे.

1. नियमित व्यायाम करणे : फिस्च्युला तयार केल्यानंतर नस फुगलेलीच राहण्यासाठी आणि त्यातून पुरेशा प्रमाणत रक्त उपलब्ध व्हावे यासाठी हाताचा नियमित व्यायाम करणे आवश्यक आहे. फिस्च्युलाच्या मदतीने हीमोडायलिसीस सुरु केल्यानंतरही हाताचा नियमित व्यायाम करणे अत्यंत गरजेचे आहे.
2. रक्तदाब कमी झाला तर, फिस्च्युला कार्यक्षमतेवर गंभीर परिणाम होऊ शकतो, ज्यामुळे फिस्च्युला बंद होण्याची भीती असते. यामुळेच रक्तदाब कमी- जास्त होणार नाही याकडे लक्ष दिले पाहिजे.
3. फिस्च्युला केल्यानंतर प्रत्येक रोग्याने दिवसात ३ वेळा (सकाळ, दुपार, संध्याकाळी) फिस्च्युला योग्य रीतीने काम करत आहे कि नाही हे तपासून पहिले पाहिजे. अशी काळजी बाळगल्याने फिस्च्युलाचे काम अचानक बंद पडले तर ते त्वरित ध्यानात येऊ शकते. त्वरित निदान आणि योग्य उपचारांनी फिस्च्युला पुन्हा काम करू लागतो.
4. फिस्च्युला केलेल्या हाताच्या शिरेत कधीही इंजेक्शन घेता कामा नये, तसेच त्या शिरेत ग्लुकोज किंवा रक्तही देता कामा नये किंवा तपासणीसाठी रक्त काढता कामा नये.
5. फिस्च्युला केलेल्या हातावर रक्तदाब मोजून पाहू नये.
6. फिस्च्युला केलेल्या हातानी वजन उचलता कामा नये तसेच त्या हातावर जास्त भार पडणार नाही ह्याकडेही लक्ष दिले पाहिजे. विशेषतः झोपताना त्या हातावर दाब पडणार नाही, ह्याकडे लक्ष दिले पाहिजे.
7. फिस्च्युला कुठल्याही प्रकारचा धक्का लागणार नाही हेही ध्यानात ठेवले पाहिजे. त्या हातात घड्याळात, दागिने (कडे किंवा धातूच्या बांगडया) ; जे हातावर दाब टाकू शकतात, ते घालता कामा नये. जर कोणत्याही कारणांनी फिस्च्युलाला जखम झाली आणि रक्त वाहू लागले तर न घाबरता, दुसऱ्या हाताने मोठा दाब देऊन रक्त थांबवले पाहिजे. हीमोडायलिसीस नंतर वापरली जाणारी पट्टी आवळून बांधल्यास रक्त वाहने थांबवता येते. त्यानंतर त्वरित डॉक्टरांशी संपर्क साधला पाहिजे. रक्त वाहने थांबवल्याशिवाय डॉक्टरकडे जाने जीवघेणे ठरू शकते.
8. ८) फिस्च्युला लावलेला हात स्वच्छ ठेवला पाहिजे आणि हीमोडायलिसीस करण्यापूर्वी, हात जीवाणूनाशक साबणाने स्वच्छ धुतला पाहिजे.
9. ९) हीमोडायलिसीस नंतर फिस्च्युलातून रक्त वाहणे थांबवण्यासाठी हातावर खास पट्टी (Tourniquet) घट्ट बांधली जाते, जर ही पट्टी अधिक काळ बांधून ठेवली तर फिस्च्युला बंद होण्याचा धोका असतो.

ग्राफ्ट (Graft)

• ज्या रोग्यांच्या हाताच्या नसांची स्थिती फिस्च्युलासाठी योग्य नसते. त्याच्यात ग्राफ्टचा वापर केला जातो.
• या पद्धतीत प्लास्टीकसारख्या पदार्थांपासून तयार केलेल्या विशेष प्रकारच्या कृत्रिम शिरेच्या मदतीने ऑपरेशनद्वारे हात किंवा पायातील मोठी धमनी आणि शीर जोडण्यात येते.
• फिस्च्युलाच्या सुया ग्राफ्टमध्ये घालून हीमोडायलिसीससाठी रक्त काढले आणि परत पाठवले जाते.
• हि पद्धत खूप महागडी असल्याने खूप कमी रोग्यांत ह्याचा वापर केला जातो.

हीमोडायलिसीस मशीनचे कार्य काय ?

हीमोडायलिसीस मशीनची मुख्य कामे पुढीलप्रमाणे

1. हीमोडायलिसीस मशीनचा पंप रक्तशुद्ध करण्यासाठी शरीरातून रक्त घेण्याचे आणि आवश्यकतेनुसार त्याचे प्रमाण कमी वा जास्त करण्याचे काम करतो.
2. मशीन विशेष प्रकारचे द्रव (डायलायझेट) तयार करून कृत्रिम किडणीत (डायलायजर) पाठवते. डायलायझेटचे तापमान, त्यातील क्षार, बायकार्बोनेट इत्यादी योग्य प्रमाणात ठेवण्याचे काम मशीन करते. हे डायलायझेट योग्य प्रमाणात आणि योग्य दाबात कृत्रिम किडणीत हे मशीन पाठवते आणि रक्तातील अनावश्यक पदार्थ दूर केल्यानंतर डायलायझेट पण बाहेर टाकते.
3. किडणी फेल्युअरमध्ये शरीरावर सूज अतिरिक्त पाणी जमा झाल्यामुळे येते. डायलिसीस क्रियेत शरीरातील अतिरिक्त पाणी मशीनद्वारे काढले जाते.
4. हीमोडायलिसीस करताना, रोग्याच्या सुरक्षेसाठी डायलिसीस मशीनमध्ये अनेक प्रकारच्या व्यवस्था केलेल्या असतात.

डायलायजर (कृत्रिम किडणी) ची रचना कशी असते ?

कृत्रिम किडणी साधारणतः ८ इंच लांब आणि दीड इंच व्यासाच्या पारदर्शक प्लास्टिक पाईपची बनलेली असते, ज्यात केसाएवढ्या सूक्ष्म दहा हजार नलिका असतात. ह्या नळ्या पातळ व आतून पोकळ असतात. खास प्रकारच्या प्लास्टिकच्या पारदर्शक पातळ आवरणाने ह्या नळ्या बनलेल्या असतात. ह्या पातळ नळ्यांच्या आतून रक्त प्रवाहित होऊन शुद्ध होते.

• कृत्रिम किडणीच्या वरच्या आणि खालच्या भागात ह्या पाताळ नळ्या एकत्र होऊन एक जाड नळी बनते, ज्यात शरीरातून रक्त घेऊन येणारी व पुन्हा शरीरात रक्त घेऊन जाणाऱ्या नळ्या (blood Tubings) जोडल्या जातात.
• कृत्रिम किडणीच्या वरच्या व खालच्या भागाच्या कडेच्या बाजूला मोठ्या नाल्या जोडलेल्या असतात, त्यातून मशीनमधून शुद्धीकरणासाठी प्रवाहित केलेला द्रव (Dailysate) आत जाऊन पुन्हा बाहेर येतो.

डायलायजर (कृत्रिम किडणीत) रक्ताचे शुद्धीकरण :

• शरीरातून शुद्धीकरणासाठी येणारे रक्त कृत्रिम किडणीत एका बाजूने आत जाऊन हजारो पातळ नळ्यांत वाटले जाते. कृत्रिम किडणीच्या दुसऱ्या बाजूने दाबाबरोबर येणारे डायलायझेट द्रव रक्तशुद्धीकरणासाठी पातळ नळ्यांच्या आजूबाजूला चारही दिशांनी जाते.
• डायलायझरमध्ये रक्त वरून खाली आणि डायलायझेट द्रव खालून वार एकाच वेळी विरुद्ध दिशेने प्रवाहित होते. या क्रियेत अर्धपातळ आवरणाने (Semi permeable membraue) बनलेल्या पातळ नळ्यांमधून रक्तातील क्रिअॅटिनीन, युरीयासारखे उत्सर्जित पदार्थ डायलायझेटमध्ये मिसळून बाहेर काढले जातात. अशाप्रकारे कृत्रिम किडणीत एका बाजूने येणारे अशुद्ध रक्त दुसऱ्या बाजूने बाहेर पडते तेव्हा ते साफ झालेले शुद्ध रक्त असते.
• डायलिसीसच्या क्रियेत शरीरातील संपूर्ण रक्त सुमारे १२ वेळा शुध्द होते.
• चार तासांच्या डायलिसीस क्रियेनंतर रक्तातील क्रिअॅटिनीन आणि युरियाचे प्रमाण उल्लेखनीयरित्या कमी झाल्यामुळे शरीरातील रक्त शुद्ध होते.

हीमोडायलिसीसमध्ये ज्या विशेष प्रकारच्या द्रवामुळे रक्त शुद्ध होते, ते डायलायझेट काय आहे ?

• हीमोडायलिसीससाठी विशेष प्रकारचा अत्याधिक क्षारयुक्त द्रव (हीमोकॉन्संट्रेट) १० लिटरच्या प्लास्टिक जारमध्ये मिळतो.
• हीमोडायलिसीस मशीन ह्या हीमोकॉन्संट्रेटचा एक भाग आणि ३ ४ भाग शुध्द पाणी मिसळून डायलायझेट बनवले जाते.
• हीमोडायलिसीस मशीन डायलायझेट क्षार आणि बायकार्बोनेटचे प्रमाण शरीराला आवश्यक त्या प्रमाणात स्थिर ठेवते.
• डायलायझेट तयार करण्यासाठी वापरात येणारे पाणी, क्षाररहित, मीठ नसलेले आणि शुद्ध असते, जे विशेष प्रकारच्या RO Plant (Reverse Osmosis Plant – जलशुद्धीकरण यंत्र) च्या वापराने बनवले जाते.
• ह्या RO Plant मध्ये रेतीचा चुरा, कोळशाचा मायक्रोफिल्टर, डि-अयोनायझर, आर.ओ. मेम्ब्रेन आणि यु.व्ही. (Ultraviolet) फिल्टर असतात. त्यामुळे मीठ नसलेले, शुद्ध आणि पूर्णपणे जीवाणूरहित पाणी तयार होते.
• हीमोडायलिसीस सुरक्षित आणि परिणामकारक व्हावे यासाठी पाणी वरीलप्रमाणे शुद्ध होणे गरजेचे असते.

हीमोडायलिसीस कोठे करण्यात येते ?

सामान्यपणे हीमोडायलिसीस रुग्णालयातल्या तज्ञ कर्मचाऱ्यांद्वारे, नेफ्रॉलॉजिस्टच्या सल्ल्यानुसार व त्यांच्या देखरेखीखाली केले जाते. काही रोगी डायलायसीसचे मशीन खरेदी करून, प्रशिक्षण घेऊन कुटुंबियांच्या मदतीने घरातच हीमोडायलिसीस करतात. अशा प्रकारच्या डायलायसीसला होम हीमोडायलिसीस म्हणतात. ह्यासाठी पैसे, प्रशिक्षण आणि वेळ लागतो.

हीमोडायलिसीस वेदनादायक आणि गुंतागुंतीचा उपचार आहे का ?

नाही. हीमोडायलिसीस हि साथी आणि वेदनारहित आहे. ज्या रोग्यांना दीर्घकाळासाठी डायलिसीसची गरज असते. ते फक्त हीमोडायलिसीस करण्याकरिता रुग्णालयात येतात आणि ती प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर लगेच आपल्या घरी परत जातात. बहुतेक रोगी ह्या प्रक्रियेच्या चार तासांतला वेळ झोपण्यात, आराम करण्यात, टी.वी. पाहण्यात, संगीत ऐकण्यात किंवा आपली आवडती पुस्तके वाचण्यात घालवतात. बहुतेक रोगी ह्या काळात हलका नाश्ता, चहा किंवा थंड पेय घेणे पसंत करतात.

डायलिसीसच्या दरम्यान सामान्यतः कुठला त्रास होऊ शकतो?

डायलिसीसच्या दरम्यान होणाऱ्या त्रासांमध्ये रक्तदाब कमी होणे, पाय दुखणे, अशक्तपणा जाणवणे, मळमळ, उलटीसारखे वाटणे आदींचा समावेश आहे.

हीमोडायलिसीसचे मुख्य फायदे

1. कमी खर्चात डायलिसीसचा उपचार.
2. रुग्णालयात तज्ञ कर्मचारी आणि डॉक्टरांद्वारे केला जाणारा उपचार असल्याने हीमोडायलिसीस सुरक्षित आहे.
3. कमी वेळात जास्त परिणामकारक उपचार.
4. संसर्ग (infection) होण्याची शक्यता खूप कमी असते.
5. हा उपचार दररोज करण्याची आवश्यकता नसते.
6. इतर रोगी भेटल्याने त्यांच्याशी चर्चा झाल्याने मानसिक तणाव कमी होतो.

हीमोडायलिसीसचे मुख्य तोटे

1. हि सोय प्रत्येक गावांत किंवा शहरात उपलब्ध नसल्याने वारंवार दुसरीकडे जाण्याचे कष्ट घ्यावे लागतात.
2. उपचारासाठी रुग्णालयात जाने आणि वेळेच्या मर्यादेचे पालन करावे लागते.
3. प्रत्येक वेळी फिस्च्युला सुई लावणे वेदनादायी असते.
4. हॅपेटायटीसचा संसर्ग होण्याची शक्यता असते.
5. हीमोडायलिसीस युनिट सुरु करणे प्रचंड खर्चिक असते आणि ते चालविण्यासाठी तज्ञ डॉक्टर आणि कर्मचाऱ्यांची गरज असते.

हीमोडायलिसीस रोग्यांसाठी आवश्यक सूचना

1. दीर्घकाळासाठी निरोगी आयुष्य जगण्याकरिता नियमित हीमोडायलिसीस करणे गरजेचे आहे. यात अनियमितता येणे व बदल करणे शरीरासाठी हानिकारक आहे.
2. दोन डायलिसीसच्या मधल्या काळात वजन नियंत्रणात ठेवण्यासाठी खाण्यात पथ्य (कमी पाणी आणि मीठ) पाळणे गरजेचे आहे.
3. हीमोडायलिसीसच्या उपचाराबरोबरच रोग्य्ने नियमित औषधे घेणे तसेच रक्तदाब आणि मधुमेहावर नियंत्रण ठेवणे गरजेचे आहे.

पेरीटोनीयल डायलिसीस (पोटाचे डायलिसीस)

किडणी फेल्युअरच्या रोग्यांना जेव्हा डायलिसीसची गरज भासते. तेव्हा पेरीटोनीयल डायलिसीस हा दुसरा पर्यायही असतो.

पेरीटोनीयल डायलिसीस (P.D.) काय असते ?

पोटाच्या आतील आतडी आणि इतर अवयवांना त्यांच्या स्थानावर पकडून ठेवणाऱ्या पातळ आवरणाला पेरीटोनीयल म्हटले जाते.

• हे आवरण सेमी-परमीएबल म्हणजे चाळणीसारखे असते.
• ह्या आवरणाच्या मदतीने होणाऱ्या रक्त शुद्धीकरण प्रक्रियेला पेरीटोनीयल डायलिसीस म्हणतात.

ह्यापुढील चर्चेत आपण पेरीटोनीयल डायलिसीस पी.डी. हे संक्षिप्त नाव वापरू.

पेरीटोनीयल डायलिसीस (PD) चे किती प्रकार असतात ?

1. आय.पी.डी. – इन्टरमिटन्ट पेरीटोनीयल डायलिसीस (Intermitent Peritoneal Dailysis)
2. सी.ए.पी.डी. – कन्टीन्युअस अँम्ब्युलेटरी पेरीटोनीयल डायलिसीस (Continuous Ambulatory Peritoneal Dialysis)
3. सी.सी.पी.डी. - कन्टीन्युअस सायक्लिक पेरीटोनीयल डायलिसीस – (Continuous Cyclic Peritoneal Dialyasis)

इन्टरमिटन्ट पेरीटोनीयल डायलिसीस (आय.पी.डी.)

रुग्णालयात भारती झालेल्या रोग्याला जेव्हा कमी काळासाठी डायलिसीसची गरज असते तेव्हा ह्या प्रकारचे डायलिसीस केले जाते. आय.पी.डी. मध्ये रोग्याला बेशुद्ध न करता बेंबीखालील पोटाचा भाग विशेष औषधाने बधीर केला जातो. या जागेतून अनेक छिद्रे असलेली एक मोठी (Peritonial Dialysis Fluid) मदतीने रक्तातील कचरा (अशुद्ध द्रव्ये) वेगळा केला जातो.

• सामान्यपणे डायलिसीसची ही प्रक्रिया ३६ तासांपर्यंत चालते. ह्या दरम्यान ३० ते ४० लिटर द्रवाचा उपयोग शुद्धीकरणासाठी केला जातो.
• ह्या प्रकारचे डायलिसीस दर ३ ते ५ दिवसांनी करावे लागते.
• ह्या डायलिसीसमध्ये रोग्याला कुशीवर न वळता पाठीवर झोपावे लागते हे डायलिसीस दीर्घ काळासाठी योग्य नाही.

३) कन्टीन्युअस अँम्ब्युलेटरी पेरीटोनीयल डायलिसीस (सी.ए.पी.डी.) :

सी.ए.पी.डी. चा अर्थ :

सी – कन्टीन्युअस – ह्यात डायलिसीसची क्रिया नरंतर चालू असते.

ए – अँम्ब्युलेटरी – ह्या क्रियेदरम्यान रोगी चालू, फिरू शकतो आणि सर्व साधारण कामही करू शकतो.

पी.डी. - पेरीटोनीयल डायलिसीस – ही प्रक्रिया आहे.

सी.ए.पी.डी. मध्ये रोगी आपल्या घरीच राहून स्वतः मशीनशिवाय डायलिसीस करू शकतो. जगातल्या विकसित देशांमध्ये क्रॉनिक किडणी फेल्युअरचे रोगी जास्त करून ह्याच डायलिसीसचा उपयोग करतात.

सी.ए.पी.डी.ची प्रक्रिया :

• ह्या प्रकारच्या डायलिसीसमध्ये अनेक छिद्रे असलेली नळी (CAPD Catheter) बेंबीखाली छोटीशी चीर पडून पोटात घातली जाते.
• ही नळी सिलिकॉनसारख्या विशेष पदार्थांनी बनवलेली असते. ती मऊ आणि लवचिक असून पोट किंवा आतील भागांना नुकसान न पोहोचता पोटात आरामात राहते.
• ह्या नळीद्वारे दिवसात ३ ते ४ वेळा दोन लिटर डायलिसीस द्रव पोटात टाकला जातो आणि विशिष्ट तासानंतर हा द्रव बाहेर काढला जातो.
• पी.डी. चा द्रव जेवढा वेळ पोटात असतो त्याला ड्वेल टाईम (Dwell Time) म्हणतात. ह्या क्रियेदरम्यान रक्तातील कचरा डायलिसीसच्या द्रवात गाळला जातो आणि रक्ताचे शुद्धीकरण होते.
• डायलिसीससाठी प्लॅस्टिकच्या मऊ पिशवीत ठेवलेले २ लिटर द्रव पोटात घातल्यानंतर रिकामी पिशवी कमरेला पट्ट्याने बांधून आरामात चालता-फिरता येते.
• ही डायलिसीस क्रिया पूर्ण दिवसभर चालते आणि दिवसात ३ ते ४ वेळा द्रव बदलले जाते. पी.डी. द्रव बदलण्याच्या व्यतिरिक्त उर्वरित वेळेत रोगी चालू, फिरू शकतो. तसेच छोटी मोठी कामे किंवा नोकरीही करू शकतो.

सी.ए.पी.डी. च्या रोग्याला आहारात कोणते परिवर्तन करायचा सल्ला दिला जातो ?

सी.ए.पी.डी.च्या ह्या क्रियेत पोटातून बाहेर निघणाऱ्या द्रवाबाहेर शरीरातून प्रथिनेही बाहेर पडतात. त्यामुळे, निरोगी राहण्यासाठी जास्त प्रथिनयुक्त आहार नियमितपणे घेणे अत्यावश्यक आहे.

रोगी किती मीठ, पोटॅशियमयुक्त पदार्थ किंवा पाणी घेऊ शकतो याचे प्रमाण डॉक्टर रक्तदाब, शरीरावरील सुजेचे प्रमाण आणि प्रयोगशाळेतील चाचण्यांचा अहवाल बघून सांगतात.

सी.ए.पी.डी. उपचाराच्या रोग्यांना संभवणारे मुख्य धोके कोणते ?

• सी.ए.पी.डी. च्या मुख्य धोक्यात पेरीटोनायटीसचा (पोटात सूज येणे), कॅथेटर जेथून बाहेर येतो तेथे संसर्ग होणे (Exit Site Infection), जुलाब होणे आदी आहेत.
• सी.ए.पी.डी. च्या रोग्यांना सर्वात जास्त धोका पेरीटोनायटीसचा आहे. जो पेरीटानियममध्ये झालेला संसर्ग असतो.
• पोटदुखी, ताप येणे आणि पोटातून बाहेर येणाऱ्या द्रवात जर घाण दिसली तर ही पेरीटोनायटीसची लक्षणे आहेत.

सी.ए.पी.डी. चे मुख्य फायदे आणि तोटे कोणते ?

सी.ए.पी.डी. चे मुख्य फायदे

1. डायलिसीससाठी रोग्याला हॉस्पिटलमध्ये जावे लागत नाही. रोगी स्वतःच घरच्या घरी हे डायलिसीस करू शकतो.
2. स्थळ आणि काळाचा त्रास होत नाही. रोगी दैनंदिन काम करू शकतो आणि घराच्या बाहेर पडून दुसऱ्या ठिकाणीही जाऊ शकतो.
3. खाण्यापिण्यात कमी पथ्य पाळावे लागते.
4. ही क्रिया मशीनशिवाय होते, इंजेक्शनच्या त्रासापासून रोग्याची सुटका होते.
5. उच्च रक्तदाब, सूज, रक्ताल्पत आदींवर उपचार सुलभपणे करता येतात.

सी.ए.पी.डी. चे मुख्य तोटे

1. सध्या हा इलाज खूप महाग आहे.
2. यात पेरीटोनायटीस होण्याचा धोका असतो.
3. प्रत्येक दिवशी न चुकता ३ ते ४ वेळा काळजीपूर्वक द्रव बदलावे लागते. रोग्याच्या कुटुंबावर ह्याची जबाबदारी असते. अशाप्रकारे प्रत्येक दिवशी योग्य वेळी काळजीपूर्वक सी.ए.पी.डी. करणे, मानसिक तणाव निर्माण करू शकते.
4. पोटात कॅथेटर आणि द्रव कायम राहणे ही नेहमीची समस्या होते.

सी.ए.पी.डी. साठी लागणाऱ्या द्रवाची जड पिशवी सांभाळणे व त्यासोबत फिरणे सहज सोपे नसते.

स्त्रोत: Kidney Education Foundation