मादक पदार्थ
मादक पदार्थ हे शुद्धीत असलेल्या माणसाच्या वेदनाशमनासाठी उपलब्ध असलेल्या औषधांपैकी सर्वांत प्रभावी आहेत. इतर वेदनांपेक्षा काही विशिष्ट प्रकारच्या वेदनांवर (उदा., जठरांत्र मार्गातील म्हणजे जठर, लहान आतडे व मोठे आतडे यांनी मिळून बनणाऱ्या अन्नमार्गातील -अथवा मूत्रवाहिनीतील) ॲ‌स्पिरीन, ॲ‌सिटामिनोफेन व तत्सम मादक नसलेल्या औषधांपेक्षा मादक पदार्थांचा उपचार अधिक उपयुक्त ठरलेला आहे.
प्रकार व सामान्य गुणधरम : मादक पदार्थांचे नैसर्गिक, अर्धसंश्लेषित व संश्लेषित असे वर्गीकरण करता येते.
नैसर्गिक
अफू ही नैसर्गिक मादक पदार्थांचा प्रमुख उद्‌गम आहे. अफूचे मादक गुणधर्म फार प्राचीन काळापासून माहीत आहेत. औषधिक्रियाविज्ञानाच्या दृष्टीने अफूचे क्रियाशील घटक हे ⇨ अल्कलॉइडे नावाची संयुगे आहेत. अफूतील सु. २५% वजन या घटकांचे असते. अफूमध्ये अनेक अल्कलॉइडे असली, तरी त्यांपैकी फारच थोड्यांचा (उदा., मॉर्फीन कोडीन पॅपॅव्हरीन, नोस्कॅपीन) वैद्यकीय चिकित्सेसाठी मोठ्या प्रमाणावर उपयोग करण्यात येतो. अफूतील मॉर्फीन हे अल्कलॉइड सर्वांत महत्त्वाचे असून नव्या वेदनाशामक मादक पदार्थाची क्रियाशीलता ठरविण्यासाठी मॉर्फिनचा मानक (प्रमाणभूत) म्हणून उपयोग करतात. मॉर्फिनाशी समान क्रियाशीलता असणाऱ्या मादक पदार्थांना काही वेळा ओपिएट म्हणतात. वेदनाशमनासंबंधीच्या संशोधनापैकी बरेचसे संशोधन मॉर्फिनासारखा प्रभावी वेदनाशमनाचा गुणधर्म असलेला पण त्याच्यासारखे अनिष्ट आनुषंगिक परिणाम नसलेला पदार्थ शोधण्यासाठी करण्यात येत आहे.अर्धसंश्लेषित व संश्लेषित
मॉर्फीन वा कोडीन रेणूंमध्ये सापेक्षतः साधा संरचनात्मक बदल करून अनेक अर्धसंश्लेषित मादक पदार्थ (उदा., हेरॉईन) तयार करण्यात आले आहेत. या संयुगांची माहिती कोष्टक क्र. १ मध्ये दिली आहे (यात तुलनेसाठी मॉर्फिनाचा समावेश केलेला असून मॉर्फीन सल्फेटाचा वेदनाशामक परिमाम आणि व्यसनासक्तांमधील वर्जन लक्षणसमूहाचे दमन करण्याची त्याची क्षमता १०० धरली आहे).पूर्ण मॉर्फीन रेणूशी वा त्याच्या भागाशी संरचनात्मक सादृश असलेली पूर्णतः संश्लेषित संयुगेही (यांना काही वेळा ओपिऑइड असेही म्हणतात) मादक पदार्थ म्हणून उपयोगात आणतात. या संयुगांसंबंधी कोष्टक क्र. २ मध्ये माहिती दिली आहे.
औषधिक्रियाविज्ञान
मादक पदार्थांचे औषधिक्रियाविज्ञान (बाह्य पदार्थ शरीरात दिले गेल्यास त्यांच्यामुळे शरीरात होणाऱ्या बदलांचा अभ्यास व विवेचन करणारे शास्त्र) सामान्यतः मॉर्फिनाप्रमाणेच असते. त्यांच्यातील भेद त्यांच्या क्रियेची समर्थता व त्यांच्यामुळे उद्‌भवणाऱ्या आनुषंगिक परिणामाची विविधता व त्यांचे प्रमाण यांत आढळतात. मादक पदार्थांचे परिणाम वेदनाशामक असण्याबरोबरच त्यांच्यामुळे एक प्रकारची सुखभ्रमाची अवस्था येते आणि या अवस्थेत गुंगी येऊन चिंता व मनाचा तणाव कमी होऊन शांत व स्थिरवृत्ती येते. कोणताही मादक पदार्थ सेवन केला, तरी त्याचे परिणाम त्याच्या मात्रेशी निगडित असतात आणि अधिकतर मात्रेत सर्वच मादक पदार्थांमुळे गाढ निद्रा येऊन मेंदूच्या सर्व कार्यांचे सर्वसाधारण मंदायन होते. अतिमात्रेमुळे ओढवणाऱ्या मृत्यूला श्वसन केंद्राचे होणारे मंदायन व परिणामी श्वसन क्रिया बंद पडणे ही कारणे असतात.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 10/7/2020
एका स्वच्छ पातेल्यामध्ये स्वच्छ, निर्भेळ आणि ताजे ...
कणगर लागवडीसाठी पाण्याचा निचरा होणारी, भुसभुशीत व ...
ज्वारीचा उपयोग प्रामुख्याने भाकरीसाठी होतो. दक्षिण...
वेगवेगळ्या राज्यातील अनेक मिठाया, उदा.- खवा जिलबी,...
