प्रौढ वयातील क्षयरोग

प्रस्तावना

आपल्या देशात जवळजवळ 99 टक्के लोकांचा वयाच्या विशीपर्यंत क्षयरोगाच्या जंतूंशी संबंध येऊन गेलेला असतो. त्यामुळे प्रत्येकाला कमीअधिक प्रमाणात प्रतिकारशक्ती असते. ज्यांना चांगली प्रतिकारशक्ती आलेली असते त्यांना सहसा क्षयरोग होत नाही. पण अर्धवट प्रतिकारशक्ती असल्यास क्षयरोगाच्या जंतूंशी परत संबंध आला तर नव्याने क्षयरोग होऊ शकतो. फुप्फुसात रोगजंतूंचा प्रवेश श्वासावाटे होऊन रोगाचे तिथे 'घर' तयार होते. बहुधा स्वत:च्या शरीरातले सुप्त जंतूच परत जागे होऊन रोग सुरु करतात. अर्धवट प्रतिकारशक्तीमुळे फुप्फुसातच रोग हळूहळू पसरतो. पण इतर अवयवांपर्यंत पोचू शकत नाही.

फुप्फुसात एकदा रोग सुरू झाला, की सुरुवातीला नुसती सूज येते. मग पू होतो. नंतर पू बाहेर पडून पोकळी निर्माण होते. यापुढे फुप्फुसातच इतर जागी रोग पसरत जातो.

कधीकधी आजार फुप्फुसाच्या दुपदरी आवरणापर्यंत पोचून तिथे सूज येते. यामुळे दुपदरी आवरणात पाणी-पू होतो. छातीत पाणी होणे म्हणजे या दुपदरी आवरणात पाणी-पू साठणे होय. क्षयरोगाच्या फुप्फुसातल्या घरातून कधीकधी पू, रक्त, बेडक्याबरोबर बाहेर पडते. रोगाच्या ठिकाणी छातीत दुखते. फुप्फुसाचा जास्त भाग निकामी झाला असेल तर दम लागतो. याबरोबरच खोकला येतो. हा खोकला इतर कोणत्याही औषधाला दाद देत नाही. बारीक ताप (विशेष करून संध्याकाळी) वजन घटणे, थकवा, भूक न लागणे, इत्यादी लक्षणेही दिसतात. रोग लवकर आटोक्यात नाही आला तर मृत्यू ओढवू शकतो.

या लक्षणांवरून रोगाची शंका घ्या

लहान मुले

न थांबणारा खोकला, वाढ खुंटणे, बारीक ताप, इत्यादी क्षयाची लक्षणे असू शकतात. ही लक्षणे कोझालसारख्या औषधाला दाद देत नाहीत. क्षयरोगासाठी कातडीवरची टीटी चाचणी व छातीच्या एक्स-रे काढून निदान करावे लागते. मेंदूच्या आवरणास क्षयरोगाची सूज असेल तर ताप, मुलाच्या वागण्यात फरक,कधीकधी उलटया, मान ताठरणे, इत्यादी लक्षणे दिसून येतात.

पाठीच्या कण्यातले पाणी (मेंदूजल) काढून तपासणी केल्यासच त्याचे पूर्ण निदान होऊ शकेल. हा आजार आता पुष्कळ कमी झाला आहे. हा आजार ओळखणे व त्यावर उपचार करणे हे बालरोगतज्ज्ञाचे काम आहे.

तरुण व प्रौढ व्यक्ती

इतर जंतुविरोधी औषधांनी न थांबणारा खोकला 3 आठवडयांपेक्षा जास्त दिवस टिकून राहिल्यास क्षयरोगाची शंका घ्यावी.

बेडक्यात रक्त किंवा हिरवट-पिवळसर पू पडणे, छातीत दुखत राहून खोकला येणे,वजन घटणे, रोज संध्याकाळी बारीक ताप येत राहणे ही लक्षणेही क्षयरोगाची सूचक आहेत.

रोगनिदान

क्षयरोग हा तज्ज्ञांनीच निदान करायचा रोग आहे. तरीही माहितीसाठी हे वाचून ठेवा. वरीलपैकी लक्षणे असणा-या व्यक्तीची शारीरिक तपासणी, बेडक्याची सूक्ष्मदर्शक तपासणी,छातीचे क्ष-किरणचित्र यांपैकी कोणत्याही तपासणीत क्षयरोगाच्या खाणाखुणा आढळल्याशिवाय क्षयरोगाचे निदान करता येणार नाही. शारीरिक तपासणी मुख्यतः छातीची (फुप्फुसांची) केली जाते. फुप्फुसांना नुसती सूज असेल त्या जागी श्वसनाचे आवाज कमी होतात. क्षयरोगामुळे फुप्फुस 'पोकळी' तयार झाली असेल तर श्वसनाचे आवाज बाटलीत फुंकर मारल्यावर येणा-या आवाजासारखे (घुमल्यासारखे) येतात. कधी-कधी लहान मोठया बुडबुडयांप्रमाणे आवाज येतो. छातीत पाणी असल्यास श्वसनाचे आवाज येत नाहीत.

बेडका तपासणी (थुंकी तपासणी)

बेडक्याची तपासणी करण्यासाठी निदान 24 तासांतले बेडके जमा करून त्यांतला हिरवट, पिवळट, तांबूस असा रोगट भाग निवडतात. राष्ट्रीय क्षयरोग नियंत्रण योजनेत सुरुवातीला तीन नमुने घेतात (भेटल्यावर पहिल्यांदा लगेच, त्यानंतर रात्रभराचा जमा केलेला व त्यानंतरच्या दिवशी तिसरा.) पुनर्तपासणीच्यावेळी दोन नमुने घेतात. बेडक्यातील थोडा भाग काचपट्टीवर पसरून विशिष्ट रासायनिक रंग वापरून सूक्ष्मदर्शक यंत्राखाली पाहतात. यात क्षयरोगाचे जंतू तांबडे आणि लहान रेघांसारखे दिसतात. बेडक्याची (खाकरा) तपासणी ही अत्यंत खात्रीशीर तपासणी आहे. त्यात जंतू आढळले तर क्षयरोग आहे अशी खात्री देता येते. पण बेडक्यात जंतू न दिसल्यास आजार नाही असे म्हणता येत नाही. कारण ब-याच वेळा बेडक्यात जंतू दिसत नाहीत, पण फुप्फुसात रोग असतो.

शक्य झाल्यास बेडका व क्ष-किरण चित्र या दोन्ही तपासण्या करणे आवश्यक आहे. हा निर्णय डॉक्टरच घेतील.

क्ष-किरण तपासणी

क्षयरोग असेल तर छातीच्या फोटोत बहुधा दिसतो. पण क्ष-किरण तपासणीत काही वेळा इतर काही आजार ओळखता येत नाहीत. म्हणून क्ष-किरण चित्रावरून पक्के रोगनिदान होऊ शकत नाही.

क्षयरोगासाठी छातीच्या एक्स-रेत रोग असल्यास फुप्फुसाची सूज, पोकळी, छातीत पाणी यांपैकी जे असेल ते दिसते.

रुग्णास वेगळे ठेवायची गरज नाही

बेडक्याच्या तपासणीत जंतू आढळल्यास त्या व्यक्तीकडून रोगप्रसार होत असतो असे धरावे. मात्र रुग्णाला वेगळे रहायला लावणे योग्य नाही. योग्य औषधोपचाराने काही दिवसांतच असा रुग्ण असांसर्गिक होतो. विशेष म्हणजे रोग ओळखण्याची अवस्था येईपर्यंत बहुधा आधीच रोगप्रसार होऊन गेलेला असतो. त्यामुळे हॉस्पिटलमध्ये दाखल करण्याच्या खर्चीक व गैरसोयीच्या निर्णयापेक्षा घरी ठेवून नियमित उपचार करणे शहाणपणाचे ठरते. मात्र रुग्णाची अवस्था गंभीर असल्यास रुग्णालयात दाखल करणे चांगले. परिणामकारक उपचार शक्य झाल्यामुळे आता क्षयरोगासाठी रुग्णालयात दाखल करण्याची गरज नाही.

उपचार

क्षयरोगाची औषधे योग्य प्रमाणात व नियमित घेणे आवश्यक असते. मध्येच उपचार सोडल्यास रोग उलटणे, रोगजंतू औषधांना दाद न देणे, इत्यादी प्रश्न पडतात. क्षयरोगाविरुध्द लोकशिक्षण महत्त्वाचे आहे. यातून नियमित व पुरेसा काळ औषधोपचार करण्याचे तत्त्व पटवणे सर्वात महत्त्वाचे आहे.

या औषधांबरोबरच पुरेसा सकस आहार घेणे आवश्यक आहे.

प्रतिबंधक उपाय

क्षयरोगाविरुध्दचा महत्त्वाचा उपाय म्हणजे राहणीमान सुधारणे.

दुसरी पायरी म्हणजे प्रत्येक बाळाला बीसीजी लस टोचून घेणे. पण बीसीजी लस ही क्षयरोगाचा पूर्ण प्रतिबंध करू शकत नाही. बीसीजी लस देऊनही क्षयरोग होऊ शकतो. पण बीसीजी लस दिली असल्यास नंतर फक्त फुप्फुसाचा 'उशिराचा' आजार येऊ शकतो. या आजार प्रकारात उपचार करणे त्यामानाने सोपे आणि कमी धोक्याचे असते. बीसीजी लसीच्या प्रसारामुळे क्षयरोगाचे एकूण प्रमाण कमी झाले नाही तरी मेंदू, मणके, सांधे,हृदय, इत्यादी अवयवांच्या क्षयरोगांचे प्रमाण कमी झाले आहे. या इतर अवयवांच्या आजारांच्या मानाने फुप्फुसाचा क्षयरोग एका परीने बरा.

क्षयरोग लवकरात लवकर शोधून त्यावर पूर्ण उपचार करणे. हा आता आपल्या हातात असलेला सगळयांत परिणामकारक उपाय आहे. यासाठी आपले मन त्या दृष्टीने 'शंकेखोर'ठेवणे आवश्यक आहे.

 

लेखक : डॉ. श्याम अष्टेकर (MBBS, MD community Medicine)

संदर्भ : आरोग्याविद्या