ईजिप्ती पुराणकथा

ईजिप्ती देवतांच्या अनेक मूर्ती व चित्रे आढळतात; परंतु त्यांच्याविषयीच्या कथा मात्र विस्तृत स्वरूपात फारशा आढळत नाहीत. त्या कथा सर्वपरिचित असल्यामुळे आणि मौखिक परंपरेनेच सांगितल्या जात असल्यामुळे त्या लेखनबद्ध झाल्या नसाव्यात, असे दिसते. प्रारंभीच्या काळात पशू, पक्षी इत्यादींच्या स्वरूपात देवतांचे अस्तित्व मानले जाई. पुढे फक्त मस्तक पशूचे व आकार मानवाचा अशी स्थिती आली. काही वेळा मानवी मस्तकावर शिंगे दाखवली जात. लोक जसजसे एका जागी स्थिरावले, तसतशी प्रत्येक गावाची स्वतंत्र नगरदेवता मानली जाऊ लागली. काही देवतांचे संप्रदाय मात्र व्यापक प्रदेशात चालत असत.

मूळ ‘नन’ नावाचा एक समुद्र होता. त्यात सर्व पदार्थांची बीजे होती. त्याला देवांचा पिता म्हटले जाई. ह्याशिवाय  ओसायरिस, रा, थॉथ, प्ताह, इ. देवानी निर्मिती केल्याचे त्यांच्या त्यांच्या मंदिरांतून मानले जाई. सर्वव्यापी नीइथ ही सर्व देवांची माता मानली जाई. रा किंवा रे हा सूर्यदेव होय. तो जेथे पहिल्यांदा प्रकट झाला, त्या हीलिऑपोलिसमध्ये त्याचे मुख्य मंदिर आहे. कमळावर अधिष्ठित अशा मुलाच्या अथवा मेंढ्यांचे डोके असलेल्या मानवाच्या रूपात त्याचे चित्रण केले जाते. पेप हा नाईलमध्ये राहणारा सर्प त्याचा शत्रू असून त्याने गिळल्यामुळे सूर्याला ग्रहणे लागतात, असे मानले जाई. थॉथ हा चंद्रदेव विज्ञान, कला, इतिहास इत्यादींची नोंद ठेवणारा देवांचा लेखनिक होता. त्याला इबिस या पक्ष्याचे डोके असते आणि त्यावर अर्धचंद्र असतो. त्याच्या पहिल्या शब्दातून आद्य देवता व विश्व निर्माण झाले.

रानंतर त्याचा पुत्र शू हा जगाचा राजा झाला. तो वायुदेव असून आकाशालाही आधार देतो, असे मानले जाई. तेफ्नूट ही दव व पाऊस यांची देवी. ती शू ची बहीण व पत्नी होय. सिंहिणीच्या रूपात तिची पूजा होत असे. शू व तेफ्नूट यांना गेब (पृथ्वी) हा मुलगा व नट  (आकाश) ही मुलगी झाली. शूनंतर त्याची सत्ता गेबकडे गेली. रा नटवर रागावलेला असल्यामुळे तिला वर्षातील कोणत्याही दिवशी अपत्य होणार नाही, असा शाप त्याने तिला दिला होता; परंतु थॉथने वर्षात नवे पाच दिवस निर्माण केल्यामुळे तिला ओसायरिस, इसिस, सेत, नेफ्थिस आणि होरस अशी पाच अपत्ये झाली. हाथर हीदेखील आकाशदेवी होती. ती राची मुलगी व होरसची पत्नी वा आई म्हटली जाई. लोकांनी जेव्हा राविरुद्ध बंड केले, तेव्हा तिने सिंहिणीच्या रूपात त्यांची भीषण हत्या केली. ती काहीशी हिंदूंच्या महिषासुरमर्दिनीसारखी वाटते.

बैल, मेंढा, पक्षी इ. रूपांत चित्रित केलेला आणि जवळजवळ १०० नावे असलेला ओसायरिस हा मूळचा वनस्पतींचा देव होता; नंतर तो मृतांचा देव बनला. तो गेब आणि नट यांचा ज्येष्ठ पुत्र होता. ईजिप्तमध्ये त्याने व त्याची पत्नी इसिस हिने संस्कृती आणली. सेतने ओसायरिसला मारले होते; परंतु इसिसने त्याला पुन्हा जिवंत केले. मृत्यूनंतर पुनर्जन्म होणे म्हणजे मावळल्यानंतर पुन्हा उगवणाऱ्या सूर्याचे प्रतीक असण्याची शक्यता आहे किंवा जिचे पाणी उतरते आणि पुन्हा महापुराच्या वेळी चढते, अशा नाईलचे तो प्रतीक असावा किंवा सुकून गेल्यावर पुन्हा अंकुरणाऱ्या वनस्पतींचेही तो प्रतीक असण्याची शक्यता आहे.

इसिस ही ओसायरिसची बहीण व पत्नी होय. तिने विवाहसंस्था निर्माण केली. ओसायरीसचा भाऊ सेत हा अत्यंत दुष्ट होता. ओसायरिस हा नाईलचे, इसिस ही समृद्ध मैदानाचे आणि सेत हा त्या दोघांना अलग करणाऱ्या नापीक वाळवंटाचे प्रतीक असावा, असे म्हणतात. ओसायरिस हा प्रकाशाचे आणि सेत हा अंधाराचे प्रतिनिधित्व करतो. ओसायरिस, इसिस आणि होरस या त्रिमूर्तीची संपूर्ण ईजिप्तमध्ये पूजा चाले, त्यांचे उत्सव साजरे होत, मिरवणुका निघत आणि तीर्थयात्रा केल्या जात. पंखयुक्त सूर्यमंडळ, उगवता सूर्य, दोन क्षितिजांमध्ये प्रवास करणारा सूर्य इ. रूपांत वेगवेगळे वीस होरस मानलेले होते.

मेंढ्याचे मस्तक असलेला ॲमन हा देवांचा राजा मानला जाई. तो सुफलतेचा देव होता. तो लोकांना आपले पुत्र मानून विजयी करीत असे. मट ही गायीच्या रूपातील आकाशदेवी त्याची पत्नी होती. हे दांपत्य अपत्यहीन असल्यामुळे त्याने ख्नूस या चंद्रदेवाला दत्तक घेतले होते. ख्नूस रूग्णांना बरे करीत असे. रा आणि ॲमन यांच्या खालोखाल महत्त्वाचा असलेला प्ताह हा  देव ‘ममी’च्या रूपात असे पिलूशीअमचे रक्षण करण्यासाठी त्याने शत्रुसैन्यावर उंदरांची सेना पाठवली होती. या उंदरांनी भाते, धनुष्याच्या दोऱ्या इ. कुरतडून त्या सैन्याला पळवून लावले. मातृत्वाचे प्रतीक असलेली तौरेत ही देवी पाणघोडीच्या रूपात कल्पिलेली होती. मानवजन्माच्या वेळी उपस्थित राहून भविष्य सांगणाऱ्या सात अथवा नऊ हाथर होत्या. रेनपीट ही तारुण्याची, तर सेल्केत ही मीलनाची देवी होती. व्यक्तीच्या जन्मापासून तो मृत्यूनंतर ओसायरिसपुढे न्याय होईपर्यंत तिच्या बरोबर राहणारा शाई हा नियतीचा देव आणि नेहेब हा शाश्वत काळाचा देव होता.

कुत्र्याचे वा कोल्ह्याचे डोके असलेला नेफ्थिसचा पुत्र अनुबिस हा मृतांसाठी परलोकाचे दरवाजे उघडत असे. ओसायरिसच्या मृत्यूच्या वेळी त्याने अंत्यसंस्कार करण्याची व ममी तयार करण्याची पद्धत शोधून काढली. अंत्यक्रियेतील प्रार्थना त्याला उद्देशून असत. मृतात्म्याला ओसायरिसकडे घेऊन जाण्याचे काम अनुबिस अथवा होरस करीत असे. तेथे महालाच्या मध्यभागी एक तराजू असे. ओसायरिसच्या शेजारी मानवाची व प्राण्यांची मस्तके असलेली ४२ न्यायाधीश असत. मृताने त्यांच्यापुढे आपली बाजू मांडली, की त्याचे हृदय तराजूच्या एका पारड्यात ठेवले जाई. दुसऱ्या पारड्यात न्यायाची देवी मात अथवा तिचे चिन्ह म्हणून एक पीस ठेवले जाई. वजन सांगण्याचे काम थॉथ करी. वजन समान असल्यास मृताला ओसायरिसच्या राज्यात कोठेही सुखाने संचार करण्याची परवानगी दिली जाई, नाहीतर सिंह, पाणघोडा व मगर यांचे रूप असलेला ॲमेमाइट हा राक्षस पापी व्यक्तीचे हृदय खाण्यास सज्ज असे.

संदर्भ  : 1 Aldington, Richard; Ames, Delano; Trans. New Larousse Encyclopaedia of Mythology, Mythology, London, 1975.

2.Bolle, K. W. The Freedom of Man in Myth,Mashhville, Tenn. 1968.

3. Campbell, y3wuoeph, The Masks of God, 4 Vols. London,1959-68.

4. Dandekar, R.N.Vedic Religion and Mythology, Poona, 1965.

5 Dent, J. M ;Dutton, E. p. Everyman’s Dictionary of Non- Classical Mythology, New York, 1952.

6. Eliade,Micera; Trans. Myth and Reality, New York,1963.

7. Frazer,J.G.The Golden Bough, New York, 1922

8. Gray, L. H. Ed. The Mythology of all  Races, 13 Vols., Boston 1925-36.

9. Hackin ,J.; Huart Clement & other, trans , Atkinson, F, M, Asiatic mythology, London, 1967.

10. Hooke, S.H. Ed. Myth and Ritual, New York, 1933.

11. Ions, Veronica, Indian Mythology, London, 1967.

12. James, e.o Prehistoric, Religions London, 1957.

13. Jensen, a,e Trans. Myth and Cult among Primitive Peoples, New York, 1963.

14.  Jung, C.G. Kerenyi, K. Trans. Essays on a Science of Mythology, New York, 1950.

15.  Kramer, S.H. Ed ,Mythologies of the Ancient World , Creation, New York 1961.

16. Long C.H.Alpha : The Myths of Cretion, new York, 1963.

17. Malinowaski, Bronislaw Magic, Science and Religion and other Essays, Bosyon, 1948.

18. Malinoyaski Bronislaw Sex, Culture and Myth  ,London 1963.

19. Middleton, John, Myth and Cosmos: Readings in Mythology and Symbolism New York, 1967.

20. Picard, B.L Ed. The Enclcopadia of Myth & Lagends of All Nations, London 1962.

21. Savill, Sheila Ed. Barker Mary: Cook, Christopher Pears Encyclopaedia of Myth and Lagends,        4. Vols., London, 1976-78.

लेखक: आ. इ. साळुंखे

माहिती स्रोत: मराठी विश्वकोश