पिओनी

पिओनी

फुलझाडांपैकी (आवृतबीज, द्विदलिकित) पिओनिया या लॅटिन नावाने ओळखल्या जाणार्‍या वंशातील वनस्पतींचे हे इंग्रजी नाव आहे. या वंशात एकूण सु. ३० जाती असून त्यांचा प्रसार समशीतोष्ण युरेशिया, पश्चिम व उत्तर अमेरिका येथे आहे. यया एकमेव वंशाचा समावेश हल्ली पिओनिएसी या नविन कुलात केला जातो; पूर्वी ⇨ रॅनन्क्यलेसी कुलात (मोरवेल कुलात) करीत व अद्यापि कित्येक जण तसा करतात. बहुतेक जाती ओषधीय [⟶ ओषधी] व क्षुपे (झुडपे) असून पिओनिया सफ्रुटिकोसा हा १-२ मी. उंच वृक्ष आहे. ओषधीय जाती बागेत शोभेकरिता लावतात. यांचा नाजूकपणा व सुगंध गुलाबाशी तुलनीय असून एकेरी व दुहेरी पुष्पमुकुटाचे प्रकार अथवा जाती आढळतात. भारतात फक्त उदसालप (पिओनिया इमोदी) ही एक जाती हिमालयात काश्मीर ते कुमाऊँ या भागात सु. २,०००-३,००० मी उंचीवर आढळते. डोंगराळ भागात बागेत लावलेली आढळते. याशिवाय चार-पाच जातीही बागेत लावतात. सूर्यप्रकाश आणि चांगली दुमट व सकस जमीन त्यांना आवश्यक असते.

उदसालप

(इं. हिमालयन पिओनी). हे हिंदी नाव असून काश्मिरात ‘मिद’ व पंजाबात ‘चंद्रा’ म्हणतात. हे बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारे) क्षुप असून त्याच्या भूमिस्थित (जमिनीतील) सरळ मूलक्षोडापासून जाडजूड व मुळे निर्मिणार्‍या खोडापासून मांसल मुळे निघताता. पाने एकांतरित (एकाआड एक), संयुक्त व पिसासारखी; दले आयत किंवा कुंतसम (भाल्यासारखी), फुले आकर्षक, ७-१० सेमी. व्यासाची, पांढरी किंवा लाल, बहुदा एकेकटी तर कधी २-३ एकत्र अशी उन्हाळ्यात येतात. पेटिकाफळ अंडाकृती; बिया फार थोड्या असतात. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे रॅनन्क्यूलेसी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे असतात. कोवळ्या पील्याची भाजी करतात.

मांसल मुळे गर्भाशय विकार,पित्तविकार,जलशोथ, तंत्रिका तंत्र विकार (मज्जा संस्थेचे विकार) इत्यादींवर उपयुक्त; मुलांच्या रक्तशुध्दीवर गुणकारी; अधिक घेतल्यास डोके दुखी, दृष्टीभ्रम, घेरी आणि वांती ही लक्षणे दिसतात. बिया वांतीकारक (ओकारी आणणार्‍या) व विरेचक; सुकलेल्या फुलांचा युरोपिय पिओनी फांट (पाण्यात भिजवून काढलेला अर्क) अतिसारावर देतात.

पिओनिया ऑफिसिनॅलिस ह्या युरोपिय जातीच्या मुळांत व बियांत विषारी अल्कलॉइड असते; त्यामुळे मूत्रशयाच्या सूक्ष्म रक्तवाहिन्यांचे आकुंचन होऊन रक्त लवकर साकाळते; इतर गुणधर्म उदसालप्रमाणे असतात.

अभिवृध्दी (लागवड) सप्टेबर-ऑक्टोबरात मूलक्षोडाचे तुकडे लावून करतात. बिया लावल्यास फुले येण्यास ६-८ वर्षे लागतात. दुहेरी पुष्पमुकुट असलेल्या जातींची फुले गुलाबासारखी दिसतात.

 

 

 

 

 

 

लेखक: जमदाडे, ज. वि.

परांडेकर, शं. आ.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश