उडणारे "पान"

नैसर्गिक समरूपता हा बऱ्याचशा किटकांनी अवलंबलेला बचावाचा पवित्रा आहे. हे किटक त्यांच्या ह्या रंगामुळे आणि आकारामुळे सुद्धा आजूबाजूच्या वातावरणात एवढे तंतोतंत मिसळून जातात की त्यांच्या भक्षकांना त्यांना वेगळे ओळखणे शक्य होत नाही. ह्याच कारणासाठी आख्ख्या जगात प्रसिद्ध आहे ते "ऑरेंज ओकलीफ" अथवा "डेड लीफ" ही फुलपाखराची जात. ही जात भारतात पुर्वेकडे आणि दक्षिणेतील काही जंगलात आढळते. महाराष्ट्रात आणि मध्य भारतात जरी ही जात दिसत नसली तरी त्यांचेच चुलत भावंड असणारे "ब्लू ओकलीफ" आपल्याकडे आढळते. "कॅलीमा" हे या फुलपाखराचे शास्त्रीय नाव आहे. या ग्रीक शब्दाचा अर्थ आहे ’अतिशय सुंदर दिसणारे’, अर्थातच हे नाव या फुलपाखराला योग्य असेच आहे.

या फुलपाख्रराच्या पंखांचा आकार, त्यांच्या पंखाखालचा रंग आणि नक्षी त्यांना अगदी सुक्या, वाळक्या पानाचा अविर्भाव देतात. बऱ्याचशा जातीमधे या फुलपाखराच्या पंखांची खालची टोके अथवा शेपट्या ह्या थोड्याशा बाहेर आलेल्या, बोथट आणि वळलेल्या असतात. जेंव्हा ते विश्रांती घेताना झाडाच्या खोडावर किंवा फांदीवर बसतात तेंव्हा उलटे बसतात. यावेळेस ह्या शेपट्या त्या फांदीला अथवा खोडाला अगदी पानाच्या देठासारख्या चिकटवतात आणि या सगळ्याचा एकंदर परिणाम म्हणजे एखादे वाळके पानच झाडावर आहे असा आभास निर्माण होतो. या सगळ्यावर वरताण म्हणून सुकलेल्या पानावर जशा शिरा, डाग, ठिपके अथवा बुरशी आलेली असते तसे सर्व काही या फुलपाखरावर असते. या फुलपाखरामदे उन्हाळ्यात आणि पावसाळ्यात वेगवेगळी रंगसंगती बघायला मिळते. फुलांच्या आसपास हे फुलपाखरू दिसायची शक्यता जरा कमीच असते. या उलट सडलेली, अतिपक्व फळे, झाडांचा रस, चीक, डिंक, प्राण्यांची विष्ठा यावरच ही जास्त आकर्षित झालेली आढळतात.

माझे ब्लू ओकलीफ हे आवडते फुलपाखरू असल्यामुळे महाराष्ट्रातील अनेक जंगलांमधे मी याचे छायाचित्रण केले आहे. अगदी उन्हाळ्यातील याचा फिकट निळा रंग असू दे किंवा पावसाळ्यातील गडद निळ्या रंगाच्या छटा असू देत, ते कायमच आकर्षक दिसते. मात्र काहीसे उंच रहात असल्यामुळे किंवा वरतीच बसायच्या याच्या सवयीमुळे दरवेळेस ते दिसले तरी त्याचे छायाचित्रण होतेच असे नाही. अरूणाचल प्रदेशात खास फुलपाखरांच्या छायाचित्रणासाठी गेलो असताना तीथे ऑरेंज ओकलीफ दिसेल अशी आशा होतीच. त्याप्रमाणे सकाळी ते मला उंच झाडावर बसलेले आढळले.

नेहेमीच्या सवयीप्रमाणे "रेकॉर्ड शॉट" घेतला आणि ते लगेचच तिथून उडले. यामुळे त्याची काही व्यवस्थीत छायाचित्रे मिळाली नाहीत. दुसऱ्या दिवशी थोड्या कमी उंचीवर ते फुलपाखरू आढळले, थोडे जवळ गेल्यावर ते लगेचच उडले पण त्याच्या पंखांवरचा झळाळता भगवा रंग दिसला. आपल्याइकडच्या ब्लू ओकलीफपेक्षा कितीतरी वेगळे आणि आकर्षक रंग त्याचे होते. अर्थात फक्त बाहेरूनच त्याचे छायाचित्र मिळाल्यामुळे मला सारखी हळहळ लागून राहिली होती.

नंतर नाम्दाफाच्या जंगलातून परत येताना एका छोट्या पायवाटेवर याच जातीची दोन फुलपाखरे अगदी खाली बसलेली दिसली. अगदी जपून, सावकाश पावली टाकत त्यांच्याकडे गेलो असताना दोन्ही फुलपाखरे विरूद्ध वेगवेगळ्या दिशांना अगदी आत दाट जंगलात उडून गेली. शेवटचा दिवस असल्यामुळे निराश होऊन तिथेच रस्त्यात बसकण मारली असताना अलगद एक फुलपाखरू अगदी समोरच्या झुडपावर येऊन बसले आणी त्याने हळूहळू पंख उघडायला सुरवाते केली. चक्क माझे नशीबच उघडले म्हणायचे. कॅमेरा धडधडू लागला, पण सोबतच्या मित्रांनासुद्धा छायाचित्रण करता यावे म्हणून मी त्यांना पुढे यायची संधी दिली आणि अलगद मागे सरकलो, अर्थात कॅमेरामधे २/४ उघडलेल्या स्थितीतील छायाचित्रे घेउनच आणि माझ्या फळफळलेल्या नशिबाचा विचार करतच.

लेखक - युवराज गुर्जर

स्त्रोत -  युवराज गुर्जर ब्लॉग