इंग्रजी साहित्य भाग ६

व्हिक्टोरियन कालखंड (१८३७–१९०१) : व्हिक्टोरिया राणीच्या प्रदीर्घ कारकीर्दीतील वाङ्‍मयाचे तीन कालखंड पडतात : पहिला १८३७ ते १८४८, दुसरा १८४८ ते १८७० व तिसरा १८७० ते १९०१. ह्यांतील पहिला कालखंड अत्यंत अवस्थतेचा व अनिश्चिततेचा होता, दुसरा वैज्ञानिक शोधांमुळे व विज्ञानप्रणीत यंत्रसंस्कृतीमुळे विश्वविषयक दृष्टिकोणात घडून आलेल्या बदलाचा आणि तिसरा आत्मसामर्थ्याच्या जाणीवेमुळे आणि स्थैर्यामुळे आलेल्या आत्मतुष्टीचा. ऐकोणिसाव्या शतकाचे शेवटचे दशक आधीच्या उत्साहाला उतरती कळा लागल्यासारखे काहीसे क्षीण प्रवृत्तींचे होते.

पहिल्या कालखंडाची सुरुवातीची वर्षे अस्वस्थतेची व अनिश्चिततेची होती; कारण सामाजिक व आर्थिक विषमतेची देशात पराकाष्ठा झालेली होती. कनिष्ठ मध्यम वर्ग व गरीब जनता ह्यांच्या हालाखीला पारावार नव्हता. इंग्‍लंड अद्याप प्रामुख्याने कृषिप्रधान देश होता. दळणवळणाची साधने अत्यल्प व अप्रगत होती; परंतु ह्या काळातच विल्यम कॉबेट (१७६३–१८३५), रॉबर्ट ओएन (१७७१–१८५८), एलिझाबेथ फ्राय (१७८०–१८४५) व फ्रान्सिस प्लेस (१७७१–१८५४) ह्या समाजसुधारकांनी सुधारणांचा पाया घातला. १८३२ च्या पहिल्या सुधारणा कायद्याने कनिष्ठ मध्यम वर्गाला राजकीय मताचा हक्क मिळाला. १८६७, १८८४, १८८५ मधील कायद्यांनी हे हक्क अधिक व्यापक व दृढ केले. मध्यम वर्गाचे समाजातील स्थान निश्चित झाले. सरंजामदार वर्गाची अधिसत्ता नष्ट होत चालली. व्यक्तिस्वातंत्र्यवादी विचारसरणी अर्थक्षेत्रात, सामाजिक जीवनात आणि तत्त्वज्ञानात प्रभावी ठरू लागली.

ह्याच सुमारास विज्ञानातील शोधांनी अत्यंत महत्त्वाचा पल्ला गाठला व त्यामुळे अवलोकनाची क्षेत्रे विस्तारली व पर्यायाने विचारांना नवी क्षेत्रे व नव्या दिशा मिळाल्या. रेलगाड्या, वाफेवर चालणारी जहाजे विद्युत् संदेशयंत्रे, समुद्रातून घातलेल्या दूरध्वनिवाहक तारा ह्या शोधांनी दळणवळणाच्या क्षेत्रात क्रांती घडवून आणली. नव्या यंत्रयुगाचा व उद्योगप्रधानतेचा पाया घातला गेला. एका नव्या सामर्थ्याच्या जाणिवेने आणि विजिगीषू वृत्तीने मध्यम वर्ग भारावला. ह्याच कालखंडात इंग्रजी साम्राज्याच्या कक्षा विस्तृत व पक्या झाल्या. विचारांत आणि देशाच्या अंतर्गत व्यवस्थेत उदारमतवाद व स्वातंत्र्य, तर वसाहतीत अत्यंत निर्घृण व्यवस्थेत असा स्वातंत्र्याचा संकोच व पिळवणूक असा परस्परविरोधही दिसू लागला; पण त्याचबरोबर उदारमतवाद सर्वत्र लागू करावा, असे म्हणणारेही इंग्रज विचारवंत होते.

विचारक्षेत्रात, तसेच भौतिकी व जीवविज्ञान ह्या क्षेत्रांत चार्ल्स लायेल (१७९७–१८७५) आणि चार्ल्स डार्विन (१८०९–१८८२) यांसारख्यांच्या शोधांमुळे नवी दालने उघडली गेली. मानव हा ईश्वरनिर्मित, ईश्वराची प्रतिकृती म्हणून पूर्णावस्थेत अवतरला नसून त्याचे जीवसृष्टीशी अविभाज्य नाते आहे, हे प्रस्थापित झाले. काल व अवकाश ह्या दोन्ही दृष्टींनी त्याच्या मर्यादा स्पष्ट झाल्या. ह्यामुळे धर्मश्रद्धेला फार मोठा तडा गेला व एक तऱ्हेचा संशयवाद, अश्रद्धा. अज्ञेयवाद यांचा प्रभाव वाढू लागला. बारीकसारीक तपशीलांत मानवी प्रज्ञा रमू लागली व ह्या तपशीलांचे वैज्ञानिक पद्धतीने पृथक्करण, विश्लेषण करण्याची प्रवृत्ती वाढीला लागली. हे विशेष सर्व वाङ्‍मयप्रकारांत व कलाप्रकारांत आढळून येतात. ह्याच्या पाठीमागे एक तऱ्हेचा समन्वय साधण्याचा, स्थिरता आणण्याचा प्रयत्‍न दिसतो.

मध्य व्हिक्टोरियन काळात ह्या स्थिरतेच्या प्रयत्‍नांना सामाजिक व आर्थिक क्षेत्रांत यश आलेले दिसते. मध्यम वर्गाला स्थैर्य येऊन त्याची सुबत्तेची स्वप्ने प्रत्यक्षात आली. राणी व्हिक्टोरिया व तिचे कौटुंबिक जीवन हे मध्यमवर्गीय संसाराचे आदर्श बनले. स्थिरतेबरोबरच संकुचितता आणि आत्मसंतुष्टपणा ह्या वृत्ती बळावल्या. १८५१ मध्ये लंडनमध्ये जे मोठे प्रदर्शन भरले, त्यामुळे इंग्रजी तंत्रविज्ञानाची प्रतिष्ठा जगजाहीर झाली. ह्या सुमारास टेनिसनसारख्या कवींनी अथवा मेकॉलेसारख्यांनी इंग्रजी सामर्थ्याचे पोवाडे गद्यपद्यात गायिले. उपयुक्ततवादासारख्या विचारसारणीने विज्ञानाला सामाजिक व्यवहारात आणण्यास मदत केली; परंतु खऱ्याखुऱ्या अर्थाने विज्ञाननिष्ठेचा जीवनाच्या अंगोपांगांत सखोल प्रवेश झाला, असे दिसत नाही. औद्योगिक क्रांतीनंतर नव्याने उदयाला आलेल्या मध्यम वर्गाने बुद्धिवादाऐवजी व्यवहारवाद स्वीकारला, क्रांतिकारक बदलांऐवजी तडजोडीचा आश्रय केला, मूल्यांना एक तऱ्हेची सवंग क्षुद्रता आणली. नीतिक्षेत्रात सोवळेपणा, सामाजिक क्षेत्रात सभ्यताधिष्ठित अहंता, वर्गनिष्ठा व संकुचितता बळावली. ह्या तडजोडीपासून ह्या काळातील श्रेष्ठ लेखकही अलिप्त नाहीत. ह्यामुळे ‘व्हिक्टोरियन’ ही संज्ञा संकुचितता, स्वार्थ, ढोंगी वृत्ती, आत्मसंतुष्टपणा ह्यांना लागू पडू लागली व ह्या वृत्तींचा अत्यंत कडवट उपहास विसाव्या शतकात होऊ लागला.

वास्तविक व्हिक्टोरियन जीवनाची ही एक बाजू आहे. ह्याबरोबरच संशोधनवृत्ती, चिकित्सा, सूक्ष्मता हे गुण ह्या काळात दिसतात. व्यवहारवादी तडजोडवृत्तीवर ध्येयवादाच्या व सांस्कृतिक मूल्यकल्पनांच्या आधारे हल्ले चढवलेले दिसतात. लॉर्ड अ‍ॅल्फ्रेड टेनिसन (१८०९–१८९२), रॉबर्ट ब्राउनिंग (१८१२–१८८९), मॅथ्यू आर्नल्ड (१८२२–१८८८) यांसारख्या कवींनी अथवा चार्ल्स डिकिन्झ (१८१२–१८७०), विल्यम मेकपीस थॅकरी (१८११–१८६३), जॉर्ज एलियट (१८१९–१८८०), शार्लट ब्राँटी (१८१६–१८५५), एमिली ब्राँटी (१८१८–१८४८) यांसारख्या कादंबरीकारांनी किंवा कार्लाइल (१७९५–१८८१), रस्किन (१८१९–१९००), जॉन स्ट्यूअर्ट मिल (१८०६–१८७३) यांसारख्या विचारवंतांनी नव्या मूल्यांचा पुरस्कार केलेला दिसतो. ह्या प्रयत्‍नांमागे स्वच्छंदतावादातील सहानुभूतीचे सातत्य दिसते व म्हणून हा काळ स्वच्छंदतावादाचे एक परिणत स्वरूप मानला जातो. फरक एवढाच, की स्वच्छंदतावादी कवी मानवाला निसर्गाचा एक घटक मानीत, तर आता मानव व निसर्ग यांचे नाते अधिक मूलभूत आणि अविभाज्य एकतेचे वाटू लागले. सहानुभूतीने मानवामानवांतील संबंध नव्या पायावर आधारावे, अशी जाणीव कधी बुद्धिवादी दृष्टिकोणातून तर कधी भावनेने ओथंबलेल्या ललित पद्धतीने प्रकट होऊ लागली. आरंभीच्या आत्यंतिक व्यक्तिवादावर तोडगा म्हणून समूहवादी, समाजवादी विचारप्रणालीही निर्माण झाल्या.

ह्या युगातील तिसऱ्या कालखंडात आधीच्या अस्वस्थतेला विरोधी असे प्रशांत वातावरण दिसते. एक प्रकारच्या कार्यतत्परतेने, नवे निर्माण करण्याच्या ईर्ष्येने मध्यम वर्ग भारावलेला दिसतो. नव्या सुधारणा अंमलात येऊन गुलामगिरीसारख्या प्रथा नष्ट झालेल्या दिसतात. सामाजिक व नैतिक प्रश्नांकडे पाहण्यात गांभीर्य दिसते. नव्या प्रेषिताच्या आवेशाने रस्किन, कार्लाइल, आर्नल्ड यांचे लिखाण प्रकट होताना आढळते. आपणाला मार्गदर्शन करावे, अशी वाचकवर्गाची अपेक्षा पुरी करण्यात यश आलेले दिसते. हा वाचकवर्ग नवशिक्षित असून त्याची वाचनाची भूक फार मोठ्या प्रमाणात वाढलेली दिसते. वृत्तपत्रांच्या आणि नियतकालिकांच्या प्रसारामुळे ही भूक शमण्यास मदत होत होती. कनिष्ठ मध्यम वर्गाला व काही प्रमाणात श्रमिकांना मिळालेल्या मतदानाच्या हक्कामुळे केवळ भूतदयेपेक्षा हक्कांवर आधारलेली समतेची मागणी पुढे आली व राजकारणात श्रमिकांच्या मजूरपक्षाचा (लेबर पार्टी) उदय झाला. विविधता, वैचित्र्य व वैपुल्य ह्या तिन्ही लक्षणांनी युक्त अशा साहित्याची निपज हा ह्या सर्व काळाचा विशेष ह्या कालखंडात अधिक प्रकर्षाने दिसतो.

गद्य : विज्ञानक्षेत्रातील कल्पना, संशोधनाचे फलित व निष्कर्ष यांचा दैनंदिन सामान्य समाजजीवनाशी अतूट संबंध व्हिक्टोरियन काळात जोडला गेला. बुद्धिवादी प्रवृत्तींना व्यवहारात उपयुक्ततावादी तत्त्वज्ञानाचा आश्रय घेऊन अधिकांचे अधिक सुख, ह्या तत्त्वावर समाज, शासन व कायदा यांची पुनर्रचना करण्याचे प्रयत्‍न केले. प्रत्येक सामाजिक संस्था ह्या दृष्टीने उपयुक्त आहे किंवा नाही हे तपासून तिची योग्यायोग्यता निश्चित केली गेली. उपयुक्ततावादावर आधारलेले व्यक्तिस्वातंत्र्य व उदारमतवाद यांचा मध्यम वर्गाने स्वीकार केला व अनेक सामाजिक संस्थांमध्ये आणि सरकारी कायद्यांमध्ये इष्ट परिवर्तन घडवून आणले.

विचारांच्या क्षेत्रात जीवनाचा, विश्वसंसाराचा अर्थ उलगडून त्यातून काहीतरी सोपे, सरळ तत्त्व शोधून काढण्याची वृत्ती ह्यातूनच निर्माण झाली. डार्विनच्या उत्क्रांतितत्त्वाने केवळ विज्ञानातच क्रांती केली असे नव्हे, तर विचाराची सर्व दिशाच बदलून टाकली. जीवविज्ञानात डार्विनने जे केले, ते आखिल विश्वाला व सर्व मानवी व्यवहारांना लागू करण्याचा विशाल यत्‍न हर्बर्ट स्पेन्सरने (१८२०–१९०३) केला. डार्विन, स्पेन्सर, जॉन स्ट्यूअर्ट मिल यांनी ज्ञानाची एकात्मता प्रस्थापित करण्याचे यत्‍न केले. हे कार्य क्लिष्ट, गुंतागुंतीचे आणि अतिश्रमाचे आहे, ते काळजीपूर्वक विगमनपद्धतीच्या तर्कशास्त्राचा अवलंब करून केले पाहिजे, हे मिलने प्रस्थापित करण्याचा यत्‍न केला.

ह्या सर्व नवविचारांचे मूळ म्हणजे चार्ल्स डार्विन याचा ओरिजन ऑफ स्पिशीज (१८५९) हा ग्रंथ होय. परिस्थितिभिन्नता आणि समर्थपणे जगण्याची गरज ह्यांतून प्राणिमात्राची उत्क्रांती होत गेली. ही उपपत्ती क्रांतिकारक होती. सृष्टीतील उत्पत्ती, धर्म नीती ह्यांसंबंधीच्या परंपरागत श्रद्धांना धक्का देणारी होती. ह्या सिद्धांताच्या कसोटीवर सर्वच राजकीय-सामाजिक संस्था, सामाजिक व्यवहार आणि त्यांतील भिन्नता पारखून घेणे शक्य झाले आणि त्यानंतरच्या काळात तसे पद्धतशीर प्रयत्‍न करण्यात आले.

ज्ञानाच्या सर्व शाखांमध्ये समन्वय घडवून आणण्याचा, त्यांमागील एक तत्त्व शोधून काढण्याचा सर्वांत मोठा प्रयत्‍न हर्बर्ट स्पेन्सरने केला. बुद्धिसामर्थ्याच्या जोरावर ज्ञात विश्व पादाक्रांत करता करता ज्ञाताच्या पलीकडे एक अज्ञेयाचा प्रांत लागतो व तो तसा मानणे अपरिहार्य ठरते, हा त्याचा निष्कर्ष आहे. बुद्धिनिष्ठ आणि व्यवहारी उपयुक्ततावादाला माणसामधल्या उपजत कर्तव्यबुद्धीची जोड देऊन आणि माणसाच्या जबाबदारीच्या क्षेत्राचा विस्तार करून त्याने एका व्यापक आणि आदर्श नीतितत्त्वाचा पाया घातला. त्याची सगळी विचारसरणी किंवा सिद्धांत जरी आज स्वीकारले जात नसले, तरी विज्ञान आणि तत्त्वज्ञान ह्यांचा समन्वय घडवून आणण्याचा त्याचा प्रयत्‍न मान्य झाला.

बुद्धिवाद व उपयुक्ततावाद यांचा कुलगुरू, असे ज्याचे सार्थ वर्णन केले जाते तो जॉन स्ट्यूअर्ट मिल याचे विचारवंत व तत्त्वज्ञ म्हणून असाधारण महत्त्व आहे. वडील जेम्स मिल (१७७३–१८३६) तसेच जेरेम बेंथॅम (१७४८–१८३२) यांजकडून त्याला उपयुक्ततावादाचा वारसा मिळाला होता. व्यक्तिवादावर त्याची दृढ श्रद्धा होती. बुद्धिनिष्ठा आणि व्यावहारिक गरज ह्यांतच सर्व मानवी जीवन सामावलेले नाही. कल्पनाशक्ती, अंत:प्रेरणा, सहानुभूती, भावनांचा जिव्हाळा, सौंदर्यदर्शनापासून होणारा आनंद, व्यवहाराच्या बंधनापासून दूर जाण्याची इच्छा अशा मानवी मनाच्या अनेक इतर शक्ती आणि प्रवृत्ती असतात, हे त्याने ओळखले. सुखाचे मोजमाप करता येत नाही. सुखकल्पनेत गुणवत्तेला महत्त्व आहे, हे त्याने जाणले आणि उपयुक्ततावादाला आवश्यक ते वळण दिले. तसेच प्रत्येक व्यक्तीच्या स्वातंत्र्याला महत्त्व असले, तरी व्यक्ती समाजाशी संबद्ध असते. ह्या संबंधामुळे व्यक्तीच्या स्वातंत्र्याला पडणाऱ्या मर्यादा लक्षात घेण्याची आवश्यकता त्याने ओळखली. पूर्वग्रह, परंपरा, संस्थात्मक जीवन हे मानवी स्वातंत्र्याचे शत्रू ठरतात व ह्या निर्बंधांतून पार पडण्यासाठी व्यक्तिगत सदसद्‌‌विवेकबुद्धीवर आधारलेला सविनय कायदेभंग तो मान्य करतो. हे त्याचे विचार ऑन लिबर्टी (१८५९) ह्या त्याच्या ग्रंथात आले असून ह्या ग्रंथाचे महत्त्व आजपर्यंत टिकून राहिले आहे व भिन्नभिन्न देशांतील विचारवंतांना तो स्फूर्तिप्रद ठरला आहे.

बुद्धिवाद आणि उपयुक्ततावाद हे व्यापार कारखानदारीत संपत्ती मिळविणाऱ्यांना फायद्याचे होते. बुद्धिवादातील तर्ककर्कशता, उपयुक्ततावादातील व्यावहारिकता, डार्विनच्या उत्क्रांतिवादातील जीवनार्थ कलहाचे तत्त्व आणि लायक असेल तो टिकेल हा सिद्धांत, हे सर्व त्यांना इष्ट असेच होते; कारण अर्थसंपादन ही त्यांची प्रेरणा होती आणि स्पर्धा हे त्यांच्या व्यवहाराचे मूलतत्त्व होते. पण ह्या वादांचे किंवा त्यांना मिळालेल्या वळणाचे समाजावर आणि व्यक्तिमनावर जे परिणाम होत होते, त्यांनी ह्या शतकातील विचारी मनांना अस्वस्थ केले होते.

सामाजिक व्यवहारात रुक्षता आणि सहानुभूतिशून्यता येत चालली होती. धनिकांची भरभराट होत होती; पण गरीब कामगारांचे हाल होत होते. यंत्रनिर्मित वस्तूंत सौंदर्याचा अभाव होता. कला आणि साहित्य ह्यांचा आस्वाद उपयुक्ततावादाच्या चौकटीत बसत नव्हता. अंत:प्रेरणा, उदात्त भावना, कल्पनाशक्ती ह्यांना त्यात स्थान नव्हते. नीतिमत्ता हा एक आध्यात्मिक गुण असण्याऐवजी ती एक व्यवहाराची रीत झाली होती. त्यामुळे ढोंगाला उत्तेजन मिळत होते. १८३० पासून पुढची तीसचाळीस वर्षे ह्या घातक आणि कोंदट परिस्थितीविरुद्ध अनेक विचारवंतांनी अनेक प्रकारांनी प्रचार केला.

ह्या विचारवंतांत टॉमस कार्लाइल, जॉन हेन्‍री न्यूमन (१८०१–१८९०), जॉन रस्किन आणि मॅथ्यू आर्नल्ड ह्यांचा विशेष उल्लेख केला पाहिजे. ह्यांच्या लेखनात विचारांचा जोमदारपणा, आवेश आणि वाङ्‍मयीन गुणही आहेत. प्रचलित विचारसरणीचा आणि प्रवृत्तींचा पाठपुरावा करणारा म्हणून टॉमस बॅबिंग्टन मेकॉले (१८००–१८५९) ह्याचाही उल्लेख केला पाहिजे. मेकॉले मुख्यत: शैलीसाठी प्रसिद्ध असून त्याच्या बॉरन हेस्टिंग्ज, जॉन्सन अथवा मिल्टन यांवरील निबंधांतून व हिस्टरी ऑफ इंग्‍लंड (४ खंड, १८४८–१८५५) ह्या इतिहासग्रंथातून त्याचा मध्यमवर्गीय आशावाद व इंग्रजी उदारमतावरचा गाढा विश्वास सुगम, सुश्लिष्ट, नागर अशा शैलीत स्पष्ट झाला आहे. त्यामध्ये साम्राज्यवादाचे गोडवे गायलेले दिसतात व आत्मसंतुष्टतेने आलेल्या संकुचिततेची भावनाही दिसते.

कार्लाइलवर जर्मन चिद्‌वादी तत्त्वज्ञान व कोलरिजची परंपरा यांचा प्रभाव दिसतो. त्याच्या Sartor Resartus (१८३६, इं. शी. द टेलर रीपॅच्‌ड) ह्या ग्रंथातील विचारांना बायबलमधील प्रेषिताच्या उद्‌गारांचे स्वरूप आले आहे. ह्या आत्मकथनपर ग्रंथात नास्तिवाची भूमिकेपासून अस्तिवाची श्रद्धेपर्यंत झालेला लेखकाचा वैचारिक प्रवास भावनाविष्काराने ओथंबलेल्या लालित्य-पूर्ण शैलीत वर्णिलेला दिसतो. ह्यात एक आकर्षक गूढवादी वृत्ती दिसते. ह्या गूढवादातून इतिहासाकडे पाहताना मानवाच्या सर्व इष्ट, आदर्श सत्प्रवृत्तींचा परिपाक कार्लाइलला धीरोदात्त नायकांत व विभूतींमध्ये दिसून आला. इतिहास म्हणजे ह्या विभूतींची चरित्रे, असे त्याचे प्रतिपादन ऑन हीरोज, हीरो वर्‌शिप अँड हिरोइक इन हिस्टरी (१८४१) ह्या ग्रंथात दिसते. स्वत:चा आत्मा गमावलेल्या समाजाचे अध:पतन, द फ्रेंच रेव्होल्यूशन (१८३७) ह्या ग्रंथात भावपूर्ण, व्यक्तिवादी, विक्षिप्त शैलीत केलेले आढळते. तत्कालीन परिस्थितीसंबंधीचे असमाधान आणि चीड त्याच्या साहित्यात दिसते. आवेश, काव्यात्मकता, कल्पनासामर्थ्य आणि आदर्शवाद ह्या कार्लाइलच्या गुणांनी त्याच्या वाङ्‍मयाला वेगळे, वैशिष्ट्यपूर्ण स्वरूप दिले आहे.

जॉन हेन्‍री न्यूमनचे कार्य मुख्यत: धार्मिक क्षेत्रात असले, तरी परंपरानिष्ठ कॅथलिक पंथाचा त्याने घेतलेला आश्रय व ऑक्सफर्ड मूव्हमेंट ह्या धार्मिक आंदोलनात त्याने घेतलेला भाग उपयुक्ततावादाच्या विरुद्ध प्रतिक्रिया दर्शवितो. द आयडिया ऑफ अ युनिव्हर्सिटी (१८५२) ह्या त्याच्या विश्वविद्यालयीन शिक्षणासंबंधीच्या व्याख्यानात शुद्ध ज्ञानसाधना आणि बुद्धी व भावना यांचा समतोल साधलेला सभ्य गृहस्थ घडविणे ही विश्वविद्यालयीन शिक्षणाची उद्दिष्टे आहेत, असे त्याने प्रतिपादन केले. ह्या कल्पना उच्च शिक्षणाला पायाभूत ठरतील, इतक्या महत्त्वाच्या आहेत.

जॉन रस्किनवर कार्लाइलच्या विचारसरणीचा काही अंशी परिणाम झालेला होता. औद्योगिक क्रांतीच्या आरंभाच्या काळातील स्वार्थी, सहानुभूतिशून्य प्रवृत्तींवर; कलाहीन, असुंदर वातावरणावर आणि बाजारी मूल्यांवर त्याने अन्‌‌टू धिस लास्ट (१८६०–१८६२) व सेसमी अँड लिलीज (१८६५) यांमधून टीका केली. हस्तव्यवसायावर आणि शरीरश्रमावर आधारलेल्या सहकारी समाजवादाचा त्याने पुरस्कार केला. कार्यतत्परतेवर त्याचा विश्वास कार्लाइलइतकाच दृढ होता; परंतु हे काम सुंदर, सर्जनशील व फलदायी असावे, असा त्याचा आग्रह होता. यांत्रिक जडतेमुळे हरपलेली जीवन जगण्याची कला पुन्हा जोपासण्याची त्याला तळमळ होती. ह्या दृष्टीने चित्रकला, मूर्तिकला, वास्तुकला इ. कलांचे महत्त्व त्याने जाणले. द सेव्हन लँप्स ऑफ आर्किटेक्चर (१८४९), द स्टोन्स ऑफ व्हेनिस (३ खंड, १८५१–१८५३), मॉडर्न पेंटर्स (५ खंड, १८४३–१८६०) हे ग्रंथ लिहून त्याने चित्रकला व मूर्तिकला ह्यांच्या रसग्रहणाला नवे वळण लावले.

मॅथ्यू आर्नल्डची कवी म्हणून कामगिरी महत्त्वाची असली, तरी वाङ्‍मयसमीक्षक व संस्कृतिमूल्यांचा भाष्यकार म्हणून त्याचे अधिक महत्त्व आहे. असंस्कृतपणा, रासवटपणा, बाजारी मूल्यांची सवंग लोकप्रियता यांनी समाज कसा अवनतीपर्यंत जाऊन पोचतो, ह्याचे चित्रण त्याने कल्चर अँड अ‍ॅनर्की (१८६९) या ग्रंथात केले व सौंदर्य आणि ज्ञान (स्वीटनेस अँड लाइट) ह्यांचा पुरस्कार केला.

काव्य : व्हिक्टोरियन काळातील प्रत्येक नामवंत कवीचा स्वच्छंदतावादाशी आणि स्वच्छंदतावादी कवींशी संबंध आहे. टेनिसनच्या काव्यातील इंद्रियगोचर अनुभूतींच्या कलात्मक, सौंदर्यपूर्ण गौरवाचे स्फूर्तिस्थान कीट्स आहे, तर रॉबर्ट ब्राउनिंगच्या प्रणयकाव्यातील बारकाव्यांचा आणि त्याच्या कलाध्येयाचा शैलीशी संबंध पोचतो. मॅथ्यू आर्नल्डने गटे व बायरन यांच्याकडून स्फूर्ती घेतली, तर डँटी गेब्रिएल रोसेटी (१८२८–१८८२) व त्याच्या समूहातील ‘प्री-रॅफेएलाइट’ कवी ह्यांना कीट्सचा सौंदर्यवाद आकर्षक वाटला.

तत्कालीन तत्त्वविचार, वैज्ञानिक संशोधन व निष्कर्ष ह्यांचा व्हिक्टोरियन काळातील काव्यात आकर्षक समावेश झाला आहे. अ‍ॅल्फ्रेड टेनिसन हा ह्या युगातील प्रातिनिधिक कवी. त्याची लोकप्रियता आज ओसरलेली असली, तरी विज्ञानामुळे मानवी जीवनात आलेली विफलता, उत्क्रांतितत्त्वामुळे धर्मश्रद्धेला गेलेले तडे, जीवनातील दु:खांचा तसेच सुखासीनतेचा उबग आल्यावर स्वत:च्या कल्पनाविश्वात दंग होण्याची चिंतनशील अथवा पलायनवादी प्रवृत्ती यांचे अंत्यत कलात्मक चित्रण त्याच्या प्रमुख काव्यांत दिसते (उदा., इन मेमोरिअम ए. एच्. एच्, आयडिल्स ऑफ द किंग, लोटस इटर्स, लेडी ऑफ शॅलट). त्याच्या कवितांतील निसर्गचित्रे व त्यांत कोंदणासारख्या बसविलेल्या मानवी भावावस्था आजही आकर्षक वाटतात. मॉड आणि यूलिसिझ ह्या भावकाव्यांत नादमाधुर्य, शब्दसंगीत, चिंतनशीलता या टेनिसनच्या गुणांना मनोज्ञ स्वरूप आलेले दिसते.

रॉबर्ट ब्राउनिंगने केलेल्या मानवी भावानस्थांच्या चित्रणात व्यापक सहानुभूती व कल्पनाशक्ती ह्यांचा प्रत्यय येतो. त्याने काव्यात चित्रत केलेली भावावस्थांची आणि मानसिक प्रवृत्तींची अभिव्यक्ती स्वगताचे नाट्यमय रूप येऊन अवतरली. त्या दृष्टीने त्याची नाट्यत्मक एकभाषिते संस्मरणीय आहेत. संशयाशी, निराशेशी, विफलतेशी मुकाबला देत देत आस्तिक्यबुद्धी आणि आशावाद टिकविला पाहिजे, ह्या मनोभूमिकेतून ब्राउनिंगची दीर्घकविता अवतरली. त्याच्या काव्यात मूर्तिकला, संगीत, चित्रकला ह्या ललित कलांचा निकटचा संबंध दिसतो. ह्या कलाक्षेत्रांतील कलावंतांनी त्याला विषय पुरविले व एक व्यापक चिंतनशीलता दिली (मेन अँड विमेन, १८५५ आणि पिपा पासेस). ब्राउनिंगप्रमाणेच त्याची पत्‍नी एलिझाबेथ बाउनिंग (१८०६–१८६१) हिची भावपूर्ण प्रणयकविता सॉनेट्स फ्रॉम द पोर्तुगीजमध्ये (१८५०) आहे. ऑरोरा लीमध्ये (१८५६) तिने सामाजिक प्रश्न हाताळले. तिच्या काव्यात स्त्रीचा वैशिष्ट्यपूर्ण दृष्टिकोण दिसतो.

ब्राउनिंगपेक्षाही अधिक प्रकर्षाने यूरोपमधील चित्रकलेची स्फूर्ती घेऊन प्री-रॅफेएलाइट कवींची कविता प्रकटली. अ‍ॅल्जर्नन चार्ल्स स्विन्‌‌बर्न (१८३७–१९०९), डँटी गेब्रिएल रोसेटी, विल्यम होलमन हंट (१८२७–१९१०), जॉन मिले, विल्यम मॉरिस (१८३४–१८९६) हे कवी व चित्रकार ह्या कविसमूहातील प्रमुख. उत्कट निसर्गप्रेम व सहजसुंदरता हे रॅफेएल ह्या इटालियन चित्रकारापूर्वी चित्रकलेत असलेले गुण काव्यात आणण्याचा ह्यांचा प्रयत्‍न. त्याचे मनोहर रूप तपशीलाने, सूक्ष्म बारकाव्याने आणि सौंदर्यवृत्तीने नटलेल्या 'ब्‍लेस्ड डॅम्सेल' सारख्या रोसेटीच्या काव्यात दिसते. क्रिस्टीना रोसेटी (१८३०–१८९४) व विल्यम मॉरिस यांच्या काव्यात दलितांबद्दलचा कळवळा व सहानुभूती दिसते. हे काव्य टॉमस हूडसारख्या (१७९९–१८४५) कवीच्या उघड प्रचारकी काव्यापेक्षा अधिक कलात्मक व स्फूर्तिप्रद आहे.

मॅथ्यू आर्नल्ड व आर्थर ह्यू क्लफ (१८१९–१८६१) ह्यांनी विज्ञानाच्या प्रगतीने जो संशयवाद बळावला, त्याचे मनोज्ञ चित्रण केले. बौद्धिक कल्पना, निराशेची छटा, जीवनाची क्षणभंगुरता आणि अस्थिरता ह्यांना आर्नल्डने दिलेले काव्यरूप मोठे आकर्षक आणि वैशिष्ट्यपूर्ण वाटते. क्लफच्या काव्यात ह्या सर्व छटांबरोबरच शेवटी आशावादी निष्कर्ष काढलेले दिसतात.

जीवनातील विफलता, क्षणभंगुरता, मानवी मूल्यांची अस्थिरता ह्यांचा उबग येऊन क्षणाक्षणातील जीवनानंद लुटण्याची सुखवादी वृत्ती एडवर्ड फिट्सजेरल्डने (१८०९–१८८३) अनुवादिलेल्या उमर खय्यामच्या रूबायात मोठे सौंदर्यपूर्ण आणि लयबद्ध काव्यरूप घेऊन अवतरलेली दिसते. टॉमस हार्डी (१८४०–१९२८) व जेरार्ड मॅन्‌‌ली हॉपकिन्झ (१८४४–१८८९) हे कवी व्हिक्टोरियन काळातले; परंतु वृत्तीने विसाव्या शतकातील प्रवृत्तींशी अधिक जवळचे. हार्डीचे काव्य दैनंदिन जीवनातील साध्या प्रसंगांशी निगडित आहे. त्याचे निसर्गप्रेम अत्यंत विशुद्ध व खरेखुरे भासते. हॉपकिन्झ ह्या रोमन कॅथलिक भिक्षूचे काव्य तत्कालीन प्रवृत्तीपेक्षा अत्यंत भिन्न प्रवृत्तीचे असून त्यातील कल्पनांची भरारी आणि अध्यात्मवादी किंवा मेटॅफिजिकल वातावरण ह्यांचे डनसारख्या कवींशी साधर्म्य आहे. वृत्तरचनेत व नादमाधुर्यात त्याचे काव्य एलिझाबेथकालीन स्वच्छंदतावादी काव्याच्या परंपरेशी अधिक जुळते. आत्यंतिक धर्मभावनेला इंद्रियगोचर अनुभूतींची जोड देऊन भावपूर्ण, आवेशमय काव्यरचना करण्यात ह्या कवीला मोठे यश प्राप्त झालेले दिसते. टेनिसन, आर्नल्ड व रोसेटी ह्यांच्यापासून स्फूर्ती घेतलेले अनेक लहानमोठे कवी ह्या सबंध काळात दिसतात.

एडवर्ड लीअरने (१८१२–१८८८) लिहिलेल्या बुक ऑफ नॉन्‌‌सेन्स (१८४६), नॉन्‌‌सेन्स साँग्ज... (१८७१), मोअर नॉन्‌‌सेन्स साँग्ज (१८७२) इत्यादींमधील वैचित्र्यपूर्ण आणि विक्षिप्त काव्यरचनेने निरर्थिका आणि वात्रटिका ह्यांसारखे काव्यप्रकार लोकप्रिय केले. लीअर हा चित्रकारही होता.

कादंबरी : कादंबरीवाङ्‍मयाला अठराव्या शतकात चांगला बहर आला होता. त्याने विविध रूपे धारण केली होती पण शतकाच्या अखेरीअखेरीला त्याचा भर ओसरू लागला होता आणि एकोणिसाव्या शतकाच्या आरंभकाळात तर नाव घेण्यासारखे एकदोनच कांदबरीकार दिसतात. व्हिक्टोरियन युगात कादंबरीवाङ्‍मयाला पुन्हा बहर आला. विविधता, विपुलता, वैचित्र्य व कलागुण ह्या सर्व दृष्टींनी व्हिक्टोरियन युगातील कादंबरी संपन्न आहे. लोकशाही स्थिरावल्यावर व मध्यम वर्गाला निश्चित स्थान मिळाल्यावर कादंबरीने गद्यमहाकाव्याचे रूप घ्यावे, हे साहजिकच होते. ह्या काळातील भूतदयावाद, उत्क्रांतितत्त्वासारखे विज्ञानप्रणीत प्रवाह, नीतिपर अथवा धर्मपर भूमिकेवरून केलेले तत्त्वचिंतन, समाजसुधारणेच्या प्रवृत्ती, ढोंग, संकुचितता, स्वार्थ ह्यांचा उपहास, विडंबन व नवी मूल्ये प्रस्थापित करण्याचा ध्येयवाद ह्या सर्व प्रेरणा व प्रवृत्ती ह्या काळातील कादंबरीत दिसतात. आरंभी आरंभी नियतकालिकांतून कादंबऱ्या प्रसिद्ध होत. त्यामुळे त्यांना मोठा वाचकवर्ग लाभला; परंतु हप्तेबंदीने लिहिण्याच्या पद्धतीमुळे विस्कळीतपणा, रचनाशैथिल्य हे दोषही कादंबरीत शिरले. चार्ल्स डिकिन्झ, विल्यम मेकपीस थॅकरी, शार्लट ब्राँटी व एमिली ब्राँटी, एलिझाबेथ गॅस्केल (१८१०–१८६५), जॉर्ज एलियट ऊर्फ मेरी अ‍ॅन एव्हान्स, जॉर्ज मेरेडिथ (१८२८–१९०९), टॉमस हार्डी हे ह्या काळातील प्रमुख कादंबरीकार, यांशिवाय रॉबर्ट लूई स्टीव्हन्सन (१८५०–१८९४), चार्ल्स रीड (१८१४–१८८४), विल्यम विल्की कॉलिंझ (१८२४–१८८९), अँटोनी ट्रॉलप (१८१५–१८८२), जॉर्ज गिसिंग (१८५७–१९०३), सॅम्युएल टॉमस बटलर (१८३५–१९०२) आणि विल्यम मॉरिस ह्यांनीही कादंबरीवाङ्‍मयात वैशिष्ट्यपूर्ण भर घातली. विशेषत: ह्या काळात नौकानयन, प्रवास, प्रादेशिकता व व्यवसाय ह्यांवर आधारलेल्या भिन्न थरांतील लोकांचे रंजन करणाऱ्या कादंबऱ्या विपुल प्रमाणात निर्माण झाल्या. अत्यंत प्रगल्भ जीवनदर्शनापासून सामान्य, सवंग जनरंजनापर्यंत अनेकविध नमुने कादंबरीक्षेत्रात बघण्यास मिळू लागले.

डिकिन्झच्या द पिक्‌विक पेपर्स (१८३७), ऑलिव्हर ट्विस्ट (१८३८), डेव्हिड कॉपरफील्डसारख्या (१८५०) कादंबऱ्यांनी आपली लोकप्रियता अद्यापि टिकविली आहे, ती त्यांतील चमकदार विनोदाने, मानवतेने ओथंबलेल्या भावपूर्ण व अत्यंत विदारक अशा समाजदर्शनाने. जीवनातील वैचित्र्य आणि विविधता व सामान्यांचे असामान्य जग कलात्मकतेने चित्रित करण्यात डिकिन्झला मोठे यश मिळाले व त्यामुळे त्याच्या रचनाकौशल्याच्या अभावाचा दोष झाकून गेला. थॅकरीने व्हॅनिटी फेअर (क्रमश: प्रसिद्ध १८४७–४८), हेन्‍री एझ्मंड (१८५२) ह्यांसारख्या कादंबऱ्यांतून उच्च मध्यमवर्गीयांच्या अहंमन्यतेचा उपहास केला व बुद्धिवादी दृष्टिकोणातून त्या वर्गाचे सांस्कृतिक वातावरण चित्रित केले. त्याच्या चित्रणात डिकिन्झचा जिव्हाळा नसला, तरी त्याची सामाजिक टीका प्रखर व प्रभावी आहे.

ब्राँटी भगिनींपैकी शार्लटची जेन एअर (१८४७), एमिलीची वदरिंग हाइट्स (१८४८), एलिझाबेथ गॅस्केलच्या मेरी बार्टन (१८४८) आणि क्रॅनफर्ड (१८५३) ह्या कादंबऱ्या स्त्रीच्या प्रबळ परंतु अस्फुट आशाआकांक्षांचे आणि भावनांचे वेधक चित्रण करतात. अस्वस्थ, बंडखोर, चिंतनशील, कमालीची आत्मकेंद्रित अशी नवी स्त्री कादंबऱ्यात दिसते. जॉर्ज एलियट ही बहुश्रुत, तत्त्वचिंतक कादंबरीकर्ती नैतिक वा धार्मिक मूल्यांना मानवी रूप देण्यात यशस्वी झाली आहे. सत्यान्वेषी ऋजुता, काव्यमयता, सूक्ष्म मनोव्यापारदर्शन आणि प्रभावी स्वभावचित्रण इ. विशेष अ‍ॅडम बीड (१८५९), द मिल ऑन द फ्‍लॉस (१८६०), सायलस मार्नर (१८६१), मिड्लमार्च (१८७१–७२) ह्या तिच्या कादंबऱ्यांत प्रकट होते.

जॉर्ज मेरेडिथ हा ह्या कालखंडातील लोकप्रिय न झालेला, पण महत्त्वाचा कांदबरीकार, ढोंगी आणि पोकळ अंहकारी व्यक्ती, तत्कालीन समाजात येत चाललेला यांत्रिकपणा ह्यांवर त्याने टीका केली. स्त्रियांना पुरुषांच्या बरोबरीने समाजात स्थान असावे, ह्यावर भर दिला. अत्यंत बुद्धिनिष्ठ भूमिका, पात्रांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांचे व मनोव्यापारांचे सूक्ष्म विश्लेषण आणि उपहास ही त्याच्या कादंबरीलेखनाची वैशिष्ट्ये आहेत; पण अत्यंत सूत्रमय भाषा, अलंकारांचा-विशेषत: रूपकांचा-अतिरिक्त उपयोग आणि बांधेसूद रचनेचा अभाव ह्यांमुळे त्याच्या कादंबऱ्यांना लोकप्रियता किंवा उच्च कलात्मक पातळी लाभली नाही. टॉमस हार्डीची कादंबरी अधिक अर्थघन आहे. उत्क्रांतिवादामुळे आणि नवीन शास्त्रीय शोधांमुळे ईश्वर आणि सृष्टी ह्यांच्या परस्परसंबंधांविषयीच्या परंपरागत कल्पनांना धक्का बसला होता. ईश्वर असलाच तर माणासाच्या सुखदु:खांविषयी उदासीन असला पाहिजे, अशी विचारसारणी हार्डीच्या कादंबऱ्यांत दिसते. निसर्ग, नागर सभ्यता आणि मानव स्वभाव ह्यांचे परस्परसंबंध, त्यांतून निर्माण होणारे ताण व संघर्ष आणि माणसाची असहायता हा त्याच्या बहुतेक कादंबऱ्यांचा गाभा आहे. निसर्ग हा त्याच्या कादंबऱ्यांतील एक जिवंत पात्र बनतो. हार्डीच्या कादंबऱ्यांची रचनाही वास्तुशिल्पांसारखी बांधेसूद आहे.ज्यूड द ऑब्स्क्युअरसारख्या (१८९६) आपल्या कादंबऱ्यांत त्याने सामान्य, परंतु प्रबळ भावनांच्या आहारी गेलेली माणसे आणि त्यांचे शोकमय जीवन यांचे अत्यंत मनोज्ञ चित्रण केले. हार्डीच्या दृष्टिकोणाचे गांभीर्य व मानवी जीवनाच्या अंतिम विफलतेबरोबरच त्यातील उदात्ततेला त्याने दिलेले महत्त्व ह्यांमुळे त्याच्या महत्त्वाच्या कलाकृतींना श्रेष्ठ शोकात्मिकेची भव्यता आणि खोली प्राप्त झाली आहे. रॉबर्ट लूई स्टीव्हन्सन याच्या डॉ. जेकिल अँड मिस्टर हाइडसारख्या (१८८६) रोमांचकारी कादंबऱ्यांनी लोकप्रियतेचा उच्चांक गाठला. त्यांतील साहसमय, रहस्यपूर्ण कथानकांची मोहिनी सर्व दर्जाच्या व सर्व काळातील वाचकांवर पडली आहे. विल्यम मॉरिससारखे अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्व फारच थोड्यांचे असेल. आपल्या विचारांच्या प्रचारासाठी त्याने कथा, कविता, कादंबऱ्या आणि प्रबंध लिहिले. आरंभी त्याच्यावर धार्मिक पुनरुत्थानाच्या चळवळीचा प्रभाव पडला होता; नंतर कार्लाइलचा आणि मुख्यत: रस्किनचा, यंत्रयुगाने जीवनात जी अमानुषता, असुंदरता, घाणेरडेपणा, बकालपणा आणला होता, त्याबद्दल त्याला रस्किनप्रमाणेच चीड होती आणि कलेच्या साहाय्याने जीवन अधिक सुंदर व सामाजिक संबंध अधिक जिव्हाळ्याचे करता येतील असे वाटल्यामुळे तशा प्रयत्‍नाला तो लागला. पुस्तकांची छपाई सुधारावी म्हणून त्याने मुद्रणाचे खिळे तयार केले, छापखाना काढला, घरे सुशोभित व्हावी म्हणून नवनवीन नमुन्यांचे फर्निचर बनविले, पडद्यांच्या, गाद्यागिरद्यांच्या कापडावर नव्या नमुन्यांचे छापांचे काम केले. मध्ययुगात जीवन अधिक साधे, सुखाचे, सरळ होते, असे वाटून मध्ययुगीन कथांतून आणि काव्यातून आख्याने घेऊन रचना केली. त्याच्याही मागे जाऊन प्राचीन स्कँडिनेव्हियन, ग्रीक आणि लॅटिन वीरगाथांची, महाकाव्यांची भाषांतरे केली. शेवटी त्याला वाटले, की सर्वांना समान संधी देणारा समाजवाद अस्तित्वात आल्याखेरीज समाज खरोखर सुखी होणार नाही, म्हणून त्याने समाजादी चळवळ चालू केली. जॉर्ज बर्नार्ड शॉ याच्यावरही त्याचा परिणाम झाला. असा हा कर्मयोगी कलावंत आणि साहित्यिक होता.

एकोणिसाव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात व्हिक्टोरियन युगातील स्थिर मूल्यांबद्दल, बाजारी वृत्तीबद्दल आणि सामान्यतेला मिळालेल्या महत्त्वाबद्दल साशंकता निर्माण होऊन समाजाऐवजी व्यक्तीवर व तत्त्वज्ञान अथवा सामाजिक सुधारणा ह्यांऐवजी कलामूल्यांवर काही प्रतिभाशाली लेखकांनी शक्ती केंद्रित केलेली दिसते. हा काळ मूल्यविषयक अवनतीचा मानला जातो; परंतु त्यात पुढील प्रवृत्तींची चाहूल लागते. फ्रान्समधील विमुक्त वातावरण, सुखासीनता व शुद्ध कलावादी संप्रदाय यांचा प्रभाव अधिक प्रमाणात दिसतो; तर सामान्य, अभिरुचिशून्य वाचक व कलावंत ह्यांच्यामधील दरी रुंदावताना दिसते. कलावंत स्वत:च्या कलेची जपणूक करण्याचा प्रयत्‍न करतो. यात वॉल्टर पेटरचे (१८३९–१८९४) वैचारिक व टीकात्मक लेखन व ऑस्कर वाईल्ड (१८५४–१९००) ह्याची नाटके, टीका, काव्य, कथा आदी लेखन वादग्रस्त पण महत्त्वाचे ठरले. व्हिक्टोरियन काळातील मूल्यांच्या विरुद्ध बंडखोरी करून मूल्यकल्पनांपासून मुक्त अशा दृष्टिकोणाचा वाईल्डने स्वीकार केला. निखळ कलामूल्यांचा पाठपुरावा करणारी काही मोलाची समीक्षणे लिहिली. हलक्याफुलक्या, विनोदी, उपहासगर्भ नाटकांनी त्याने नाट्यक्षेत्रात महत्त्वाची भर घातली. ह्या बाबतीत त्याची तुलना रेस्टोरेशन काळातील नाटककार काँग्रीव्ह ह्याच्याशी केली जाते. काव्य, कथा, निबंध ह्यांत त्याने प्रयोगशील, कलात्मक दृष्टी ठेवली; परंतु एक प्रकारच्या रोगट, आत्मकेंद्रित वृत्तीचे व विकृतींचे समर्थन करण्याची प्रवृत्तीही जोपासली.

नियतकालिकांचे कार्य : एकोणिसाव्या शतकाच्या आरंभी जशी नियतकालिकांनी वाङ्‍मयीन कामगिरी बजावली, तशीच ती पुढेही बजावत राहिली. इतकेच नाही, तर त्यांच्या कार्यक्षेत्राचा विस्तार झाला. पुस्तकपरीक्षणे, गंभीर चर्चात्मक निबंध ह्यांबरोबरच कादंबऱ्याही नियतकालिकांतून क्रमश: प्रसिद्ध होऊ लागल्या. डिकिन्झच्या कादंबऱ्या नियतकालिकांतूनच प्रथम प्रसिद्ध झाल्या. १८५९ मध्ये स्थापन झालेल्या मॅक्‌मिलन्स मॅगझिनमध्ये टेनिसन, आर्नल्ड, हार्डी आणि हेन्‍री जेम्स ह्यांसारख्या लेखकांचे लेखन प्रसिद्ध होत असे. १८६० साली निघालेल्या कॉर्नहिल मॅगझिनमध्ये थॅकरी, ट्रॉलप, जॉर्ज एलियट, एलिझाबेथ गॅस्केल, हार्डी, हेन्‍री जेम्स ह्यांच्याप्रमाणेच विल्की कॉलिंझ आणि चार्ल्स रीड ह्यांच्या कादंबऱ्या क्रमश: प्रसिद्ध झाल्या. कॉर्नहिलमध्ये गंभीर स्वरूपाचे लेखन करणाऱ्यांत आर्नल्ड, रस्किन, जार्ज मेरेडिथ हे होते. १८६५ मध्ये स्थापन झालेल्या फोर्टनाइटली रिव्ह्यूमध्ये गंभीर समीक्षालेख प्रसिद्ध होत. त्यात लिहिणाऱ्यांमध्ये टी. एच्. हक्सली, लेस्ली स्टीव्हन, वॉल्टर पेटर, विल्यम मॉरिस, स्विन्‌‌बर्न व मेरिडिथ हे होते. ह्या नियतकालिकांपैकी काहींचा खप लाखाच्याही वर होता. ह्यावरून त्यांचे महत्त्व व त्यांचा प्रसार ह्याची कल्पना येऊ शकेल.

एकंदरीने पाहता एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीअखेरीचे इंग्‍लंडमधील दृश्य संकीर्ण स्वरूपाचे दिसते. पूर्वीच्या कोणत्याही प्रश्नांची उत्तरे मिळाली नव्हती आणि नवीन प्रश्न उपस्थित झाले होते. १८७१ मध्ये जर्मनीकडून फ्रान्सचा पराभव झाला. जर्मनीचे सामर्थ्य आणि महत्त्वाकांक्षा वाढत चालल्या आणि यूरोपमधील सत्तासमतोल ढळला. दक्षिण आफ्रिकेतील बोअर युद्धात इंग्‍लंडला धक्का बसला. हिंदुस्थानात काँग्रेसची (राष्ट्रसभेची) स्थापना होऊन राजकीय हक्क मागण्यात येऊ लागले. आयर्लंडमध्ये स्वराज्याच्या मागणीचा जोर वाढत चालला आणि इंग्‍लंडात टोरी आणि व्हिग ह्यांच्या आतापर्यंतच्या राजकीय वर्चस्वाला आव्हान देणारा तिसरा एक पक्ष-मजूर पक्ष-अस्तित्वात आला. समाजवादाच्या प्रचारासाठी ‘फेबियन सोसायटी’ स्थापन करण्यात आली.

वॉल्टर पेटर, ऑस्कर वाईल्ड ह्यांचा सौंदर्यवाद हा ह्या परिस्थितीच्या संदर्भात वागण्याचा एक मार्ग होता. किपलिंग, हेन्ली ह्यांचा ब्रिटिश साम्राज्यवाद हा दुसरा मार्ग होता आणि बदलत्या परिस्थितीची, वास्तवाची आणि विज्ञानाची दखल घेणारा वेल्स, शॉ ह्यांचा तिसरा मार्ग होता, विसावे शतक उजाडले, तेव्हा अशी परिस्थिती होती.

विसावे शतक : या शतकातील इंग्रजी साहित्यनिर्मितीचा विचार दोन टप्प्यांनी करता येऊल : पहिला कालखंड १९०१ ते १९३९ म्हणजे व्हिक्टोरिया राणीच्या मृत्यूपासून दुसऱ्या महायुद्धाच्या आरंभापर्यंतचा. दुसरा कालखंड १९३९ नंतरचा. प्रस्तुत लेखात सामान्यत: १९५० पर्यंतच्या इंग्रजी साहित्याचा आढावा घेण्यात आला आहे.

पहिला कालखंड : विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकापासून काही नवीन प्रवृत्ती दिसू लागला.

आर्नल्ड बेनेट (१८६७–१९३१), जॉन गॉल्झवर्दी (१८६७–१९३३), एच्. जी. वेल्स (१८६६–१९४६) ह्या कादंबरीकारांनी व्यापक सामाजिक पार्श्वभूमीवर व्यक्तींच्या भावनांचे नाट्य चित्रित केले. बेनेटने प्रादेशिक परिसर साकार केला, तर गॉल्झवर्दीने मध्यम वर्गीयांच्या सत्ता-संपत्तिपूजनाच्या प्रवृत्तीवर फॉरसाइट सागा ह्या कादंबरीमालिकेत टीका केली. वेल्सने आपल्या दीर्घ वाङ्‍मयीन जीवनात बुद्धिवाद, विज्ञाननिष्ठा आणि समाजवादी दृष्टिकोण ह्यांच्या आधारावर विद्यमान आणि संभाव्य अशा समाजजीवनाचे चित्रण केले. मानवी स्वभावात सुधारणा घडवून आणणे शक्य आहे, ही श्रद्धा त्यामागे होती. त्याच संदर्भात  जोसेफ कॉनरॅड (१८५७–१९२४) ह्याचाही उल्लेख केला पाहिजे. सागरावरील साहसाच्या त्याच्या कादंबऱ्या स्टीव्हन्सन आणि किपलिंगची परंपरा पुढे चालवतात. मूळच्या पोलिश मातृभाषी कॉनरॅडने इंग्रजी भाषेवर प्रभुत्व मिळवून इंग्रजी कादंबरीवाङ्‍मयाचे क्षेत्र अधिक विस्तृत केले आहे. त्याची पात्रे आणि घटना वास्तवातून घेतलेल्या असतात; पण कादंबऱ्यांत अवतरताना त्यांना स्वच्छंदतावादी छटा लाभलेली असते.

परंतु पहिल्या दशकाच्या शेवटीच ह्याविरुद्ध प्रवृत्तीही दिसू लागल्या. परंपरावादी जॉर्जियन काव्याने १९१० पासून पुढे काव्यमाध्यमाला विशुद्ध रूप देण्याचे प्रयोग केले. अनुभूतींची शुद्धता जोपासण्याचे यत्‍न केले. निसर्गवस्तू व दृश्ये ह्यांचा गौरव केला. सर्जमूर, डब्ल्यू. बी. येट्स (१८६५–१९३९), अ‍ॅबरक्राँबी (१८८१–१९३८),जेम्स एल्‍रॉय फ्‍लेकर (१८८४–१९१५), वॉल्टर द ला मेअर (१८७३–१९५६), विल्फ्रिड विल्सन गिब्सन (१८७८–१९६२), जॉन मेस्‌फील्ड (१८७८–१९६७), हॅरल्ड मन्‍रो (१८७९–१९३२) ह्यांसारख्या कवींनी परंपरावादी व काही प्रमाणात वैशिष्ट्यपूर्ण काव्य लिहिले.

साम्राज्य वाद व त्याचे गोडवे गाण्याची प्रवृत्ती‌ रड्‌यर्ड किपलिंग (१८६५–१९३६) आणि विल्यम अर्नेस्ट हेन्ली (१८४९–१९०३) ह्यांसारख्या कवींमध्ये दिसली, तरी अन्य परिसर, संस्कृती समजावून घेऊन त्यांना कलेत सामावण्याची प्रवृत्ती, व्यक्तीबद्दल एक प्रकारची सहानुभूती व जिव्हाळा इ. गुण किपलिंगच्या वाङ्‍मयात दिसून येतात. संकुचित राष्ट्रीय सीमा ओलांडण्याच्या दृष्टीने अशा गुणांची इंग्रजी साहित्याला मदत झाली. अमेरिकन संस्कृती, तसेच भारताची आणि इतर पौर्वात्य देशांची संस्कृती ह्यांचा प्रभाव वाङ्‍मयावर पडू लागला. कवितेविषयी वाचकांच्या मनात आस्था निर्माण व्हावी ह्या उद्देशाने काही कवींनी मिळूनजॉर्जिअन पोएट्री ह्या नावाचा एक संग्रह १९१२ च्या अखेरीस प्रसिद्ध केला. १९२२ पर्यंत असे एकंदर पाच संग्रह प्रसिद्ध झाले. त्यांत चाळीस कवींच्या कविता समाविष्ट होत्या. त्यांपैकी बहुतेक पुढे चांगले प्रसिद्धीला आले.

लॉरेन्ससारख्या कवींनी एलिझाबेथकालीन कवींप्रमाणेच भावोत्कट कविता लिहिली व रचनेत हॉपकिन्झप्रमाणेच नादमाधुर्य आणले.

ह्याबरोबरच फ्रॉइड व युंग यांच्या मानसशास्त्रीय संशोधनाने व्यक्तीबद्दलच्या पूर्वकल्पनांना तडे गेले. डी. एच्. लॉरेन्स (१८८५–१९३०), इ. एम्.फॉर्स्टर (१८७९–१९७०), जेम्स जॉइस (१८८२–१९४१), व्हर्जिनिया वुल्फ (१८८२–१९४१) ह्या कादंबरीकारांनी दुभंगलेली व्यक्तिमत्त्वे चित्रित करण्याचा प्रयत्‍न केला. व्यक्तीचे मन हे एकसंध नसून भिन्नभिन्न प्रवृत्ती, वासना व प्रेरणा यांनी गतिमान, प्रवाही आणि चैतन्यशील बनले आहे; त्याच्या पाठीमागे कोठलीही राजकीय, सामाजिक व मूल्यविषयक स्थिर बैठक असू शकत नाही, अशा गृहीतावर आधारलेली नवी कादंबरी निर्माण झाली. लॉरेन्स किंवा फॉर्स्टर हे जुन्याच तंत्राचा वापर करतात व जुन्याच पद्धतीने कथानक सांगतात; परंतु जॉइस व वुल्फ मानवी मनाच्या अंत:प्रवाहांवर भर देतात; संज्ञाप्रवाहाचे नवे तंत्र अवलंबतात. जॉइसने तर भाषेची रूढ रचना मोडून विचारांची अस्फुट वा अर्धस्फुट मूस घडविण्याचा प्रयत्‍न केला. फॉर्स्टर आपल्या व्याजोक्तिपूर्ण काव्यमय शैलीने व्यक्तींच्या परस्परसंबंधांवर भर देऊन आकर्षक रचना करतो.

ह्या कालखंडात कथेने नवे रूप घेतले आणि तिला लघुकथा ह्या स्वतंत्र वाङ्‍मयप्रकाराची प्रतिष्ठा प्राप्त झाली. टोकदारपणा हे तिचे वैशिष्ट्य होते. थोड्याशा विस्तारात एखादी घटना, एखादे जीवनविषयक सत्य, एखादा भावानुभव चित्रित करणे हे तिचे प्रयोजन होते. किपलिंग, वेल्स, गॉल्झवर्दी, समरसेट मॉम (१८७४–१९६५), लॉरेन्स, फॉर्स्टर वगैरे प्रमुख कादंबरीकारांनी लघुकथेला प्रतिष्ठा मिळवून दिली. ह्यांखेरीज कॅथरिन मॅन्सफील्ड (१८८८–१९२३), एच. ई. वेट्स (१९०५–१९७४) वगैरेंचा लौकिक मुख्यत: कथालेखक म्हणून आहे. घटनाप्रधान आणि भावप्रधान अशा दोन्ही प्रकारच्या कथा लिहिल्या गेल्या. एकीकडे मोपासां आणि दुसरीकडे चेकॉव्ह ह्या दोघांशीही ह्या कथांचे नाते आहे.

लँब, हॅझ्‌‌‌‌लिट वगैरेंच्या नंतर एकोणिसाव्या शतकाच्या मधल्या काही दशकांत लुप्तप्राय झालेल्या ललितनिबंधाचे शतकाच्या अखेरीअखेरीस पुनरुज्‍जीवन झाले. रॉबर्ट लूई स्टीव्हन्सनने ललितनिबंध लिहिण्याला आरंभ केल्यानंतर जवळजवळ अर्धशतकापर्यंत अनेक लेखकांनी ह्या वाङ्‍मयप्रकारात मोलाची भर घातली. त्यांत मॅक्स बीअरबोम (१८७२–१९५६), रॉबर्ट लिंड (१८७९–१९४९),  इ. व्ही. ल्यूकस (१८६८–१९३८), जी. के चेस्टर्‌टन (१८७४–१९३६), हिलरी बेलॉक (१८७०–१९५३), ए. जी. गार्डनर (१८६५–१९४६) ह्यांचा प्रामुख्याने उल्लेख करावा लागेल. एखादा सामन्य विषय किंवा अनुभव घेऊन त्याच्याभोवती कल्पना आणि विचार ह्यांचा विलास करीत त्याचे लालित्यपूर्ण दर्शन घडविणारे हे निबंध लँब, ‌ हॅझ्‌‌‌‌लिटच्या काळातील ललितनिबंधांपेक्षा अधिक खेळकर आणि हलकेफुलके होते.

विसाव्या शतकाच्या आरंभी नाट्यलेखनाला नवे वळण मिळाले ते हेन्‍रिक इब्सेन (१८२८–१९०६) ह्या नॉर्वेजियन नाटककाराच्या समस्याप्रधान, वास्तववादी नाटकांनी. जॉर्ज बर्नार्ड शॉने (१८५६–१९५०) त्यातील आधुनिकता पकडली व बुद्धिवादाच्या पायावर व्हिक्टोरियन कल्पनांचा उपहास करणारी समस्याप्रधान नाटके लिहिली. बौद्धिक कल्पनांना व विवाद्य विषयांना नाट्यरूप देण्यात तो यशस्वी ठरला. ध्येय व मूल्ये यांबद्दलची त्याची तळमळ, त्याचे आवेशी सत्यान्वेषण, मर्मभेदी विनोद यांनी रंगभूमीला व नाट्यभिरुचीला एक वेगळे वळण दिले. परंतु अनेक वेळा त्याच्या नाटकांतील ही बौद्धिकता लादलेली वाटते व पात्रे स्वत:चे जीवन न जगता नाटककाराची मते बोलून दाखविण्यासाठी निर्माण झाल्यासारखी वाटतात. शॉच्या समकालीन प्रभावी नाटककारांत जॉन गॉल्झवर्दी यानेही सामाजिक नाटके लिहून सामाजिक संघर्षाना वाचा फोडली. समरसेट मॉम ह्याने तत्कालीन उच्च वर्गीय समाजाच्या चालीरीतींचा उपहास करणाऱ्या सुखात्मिका लिहिल्या. त्यांतील चमकदार संवाद, रेखीव रचना आणि सूक्ष्म उपरोधउपहास ह्यांमुळे त्याची नाटके रेस्टोरेशनकालीन काँग्रीव्हच्या परंपरेत बसतात. हलकीफुलकी कल्पनाप्रधान अद्‌भुतरम्य नाटके जेम्स बॅरीसारख्यांनी (१८६०–१९३७) लिहिली, तर आयर्लंडमधील जॉन मिलिंग्टन सिंगसारख्या (१८७१–१९०९) नाटककाराने आयरिश लोककथा व परंपरा ह्यांच्या आधारे मानवाच्या मूलभूत भावना व प्रेरणा यांवर कधी विनोदी, तर कधी करुणरम्य श्रेष्ठ शोकात्मिकांच्या पातळीला पोहोचणारी नाट्यरचना केली. रायडर्स टू द सी (१९०४), प्‍लेबॉय ऑफ द वेस्टर्न वर्ल्ड (१९०७), दियर्द्री ऑफ द सॉरोज (१९१०) यांसारख्या त्याच्या नाट्यकृती श्रेष्ठ आहेत.

ह्या काळातील गद्य अत्यंत अर्थवाही, सुगम आणि लवचिक आहे. जॉर्ज बर्नार्ड शॉसारख्या नाटककारांनी त्याला प्रवाही बनविले; तर बर्ट्रंड रसेल, विन्स्टन चर्चिल, चेस्टर्‌टन, वेल्स ह्यांसारख्यांनी त्याचा उपयोग कधी तत्त्वविचार, सामान्यांपर्यंत आणण्यास, कधी देशभक्तिपर भावना उठावदारपणे मांडण्यासाठी, तर कधी सामाजिक कल्पना लोकप्रिय करण्यासाठी यशस्वीपणे केला. विसाव्या शतकातील एडमंड गॉस (१८४९–१९२८), लिटन स्ट्रेची (१८८०–१९३२) आणि फिलिप ग्विडॅला यांसारख्या चरित्रकारांनी उपहास, व्याजोक्ती यांचा वापर चरित्रलेखनासाठी केला. विसाव्या शतकातील समीक्षावाङ्‍मयाने कलाक्षेत्रातील संज्ञांना निश्चिती दिली व पारंपरिक संज्ञा अधिक सखोल केल्या. टी. एस्. एलियट (१८८८–१९६५), आय्. ए. रिचर्ड्‌स (१८९३–    ), जॉन मिड्लटन मरी (१८८९–१९५७), विल्यम एम्प्‌‌‌सन (१९०६–    ) यांसारख्यांनी समीक्षेचे नवे संप्रदाय निर्माण केले. आर्. जी. कॉलिंगवुड (१८८९–१९४३), हर्बर्ट रीड(१८९३–    ), रॉजर फ्राय (१८६६–१९३४) यांनी कलासमीक्षेत नवी भर घातली; तर सर्जन, जी. बी. हॅरिसन, विल्सन नाइट, डोव्हर विल्सन यांनी शेक्सपिअरसमीक्षेचे दालन समृद्ध केले.

लेखक : रा. भि.जोशी, ;  अ. के. भागवत,

स्त्रोत : मराठी विश्वकोश