काटेरी इंद्रायण

(काटेरी इंद्रावणी; गु. काटांळा इंद्रावणां; इं. स्क्‍विर्टिंग कुकंबर; लॅ. एक्‌बॅलियम इलॅटेरियम; कुल-कुकर्बिटेसी).  ही विचित्र इंद्रायण

बहुवर्षायू (पुष्कळ वर्षे जगणारी) व सरपटणारी ओषधीय वेल [ओषधि] मूळची मध्य व पूर्व भूमध्यसामुद्रिक प्रदेशातील असून तिच्या तडकणाऱ्या फळांकरिता ब्रिटन, अमेरिका व द. यूरोप येथील बागांत वाढविली जाते. काटेरी इंद्रायण या नावाने भारतीय बाजारात तिची कोवळी, सुकी फळे मिळतात. काकडी, कडू इंद्रायण व कलिंगड यांसारख्यांची काही लक्षणे या वनस्पतीत आढळतात [ कुकर्बिटेसी]. खोड प्रसर्पी (रांगते), केसाळ; पाने हृदयाकृती, थोडीफार त्रिखंडी; प्रताने नसतात; फुले पिवळी; पुं-पुष्पे मंजरीवर, स्त्री-पुष्पे त्याजवळच बहुधा पानांच्या बगलेत; संदले सुटी व पाच [ फूल]; मृदुफळ काटेरी, लंबगोल; ते पिकल्यावर लहानशा धक्क्यानेही टोकास तडकते व तेथे पडलेल्या छिद्रांतून आतील कडूशार रस बियांसकट जोराने बाहेर (पिचकारीप्रमाणे) फेकला जातो; त्यावरून इंग्रजी नाव पडले आहे. या फळातील मगजापासून (गरापासून) फार पूर्वीपासून तीव्र विरेचक बनविण्यात येते (ट्रिटुरॅशिओ इलॅटेरिनी); इलॅटेरियम हे औषध या फळापासूनच बनवितात. फळ मादक असून हिवतापावर व पिसाळलेले कुत्रे चावल्यावर पोटात घेण्यास वापरतात. जलोदर व मूत्रपिंड-विकृती यांवर पाण्याचा निचरा होण्यास हे जहाल विरेचक म्हणून देतात.

लेखक : शं. आ. परांडेकर

स्त्रोत : मराठी विश्वकोश