त्रिरश्मी डोंगरावरची पांडवलेणी

पांडवलेणीतील शिलालेखांमधून महत्त्वाची आणि ऐतिहासिक माहिती समजते. यातून त्यावेळीच्या प्रातांची नावे, पर्वत, नद्या, शहरे, गावे व खेडी अशा इतिहासातील बऱ्याचशा भागांचा खुलासा होतो. शिलालेखात कण्ह अथवा कृष्ण, हकुसिरि अथवा हकुश्री, क्षहरात आणि नहपान, उषवदात, गौतमीपुत्र सातकर्णी, वासिष्टिपुत्र पुलुमायी, यज्ञश्री सातकर्णी, माधरीपुत्र शिवदत्त आणि ईश्वर या राजांची नावे व वर्णन आढळतात. पांडवलेण्यात एकंदर २४ लेणी २९ शिलालेख (‌शिलालेख म्हणजे दगडावर अक्षरे कोरलेली आहेत.

ही ब्राह्मी ‌लिपीतील) आहेत. त्यात चैत्य, लयन आणि सत्र असे गुहांमध्ये तीन प्रकार दिसतात. लेणी क्रमांक १४ मधील शिलालेखात दोन हजार वर्षांपूर्वी नाशिकचे नाव ‘नासिक्य’ असल्याचे दिसते. तर नाशिक हा जिल्हा नसून, सध्याचे गंगापूररोडवरील गोवर्धन हे गाव मुख्य बाजारपेठेचे ठिकाण होते हेही पांडवलेणी सांगते. केंद्रीय पुरातत्त्व खात्याने प्रत्येक लेणीला क्रमांक दिल्याने पर्यटकांना या लेणी क्रमांकानुसार पाहता येतात. मात्र त्या क्रमाने लेणीची निर्मिती झालेली नाही.

प्रत्येक लेणीचा निर्मिती काळ वेगवेगळा आहे. ही लेणी पाहण्यासाठी सुटीत नक्की जा. बुद्धांच्या लहानमोठ्या मूर्ती, लेणींवरील नक्षीकाम, विविध मूर्तींतून दिसणारे त्यावेळच्या जीवनपद्धती व वेशभूषा, लिपी यांची तोंडओळख नक्कीच पांडवलेणीच्या भटकंतीतून होईल. जागोजागी लेणीची माहिती करून देणारे फलक लेणीची माहिती तर देतातच पण प्रत्येक लेणं आपला इतिहास आपल्याला सांगायला आतुर झालेला दिसतो.

लेखक : रमेश पडवळ