चपराळा वन्यजीव अभयारण्य

चपराळा गावावरूनच चपराळा वन्यजीव अभयारण्याचे नाव पडले आहे. महाराष्ट्र शासनाने 25 फेब्रुवारी 1986 मध्ये या क्षेत्राला अभयारण्याचा दर्जा दिला. हे अभयारण्य गडचिरोली जिल्ह्याच्या मूलचेरा आणि चार्मोशी या दोन तालुक्यांमध्ये वसले आहे. अभयारण्याचा भूभाग सामान्यत: मैदानी स्वरूपाचा आहे. चपराळा गावाजवळच वर्धा आणि वैनगंगा नद्यांचा संगम होऊन ती प्राणहिता नावाने पुढे जाते. प्राणहिता नदी चपराळा अभयारण्याच्या पश्चिमेला अगदी जवळ आहे. नदीचे पात्र विस्तीर्ण असून नदीच्या दोन्ही काठाला झाडांची तुंबळ गर्दी आहे.

तेलंगना राज्याला लागून असलेलं महाराष्ट्रातील हे अभयारण्य ताडोबा अंधारी व्याघ्र प्रकल्प आणि छत्तीसगड राज्यातील इंद्रावती व्याघ्र प्रकल्पांना जोडणारा दुवा ‘कॉरीडोर’ म्हणून काम करतं. दक्षिण उष्ण कटिबंधीय शुष्क पानझडीचे (सागवान) वन या प्रकारात हे वन मोडते.

वनसंपदा

चपराळा अभयारण्यात 69 प्रकारचे वृक्ष, 27 प्रकारच्या वेली आणि 31 प्रकारच्या गवत प्रजाती आढळतात. 15 झुडूप प्रजाती आणि 73 प्रकारच्या छोट्या मोठ्या वनस्पतींनी संपन्न असलेल्या या अभयारण्यात सागा व्यतिरिक्त अर्जुन, पळस, ऐन, हिबर, धावडा, तेंदू, मोह, चारोळी, आवळा, बेहडा, अंजन यासारखी मोठी झाडं आपण पाहू शकतो. तिखाडी, कुसळी, पवन्या, कुंदा सारखी गवत प्रजाती या अभयारण्यात मोठ्याप्रमाणात आहेत.

प्राणी व पक्षी

चपराळा अभयारण्यात बिबट्या, वाघ, अस्वल, रानमांजर, जंगली कुत्रे, चितळ, चौसिंगा, नीलगाय, तळस, रानडुक्कर, हनुमान लंगुर, शेकरू, कोल्हे यासारख्या प्राण्यांचे वास्तव्य आहे. सरपटणाऱ्या प्राण्यांमध्ये नाग (कोब्रा), धामन, घोरपड, सरडे आहेत तर घुबड, मोर, पिंगळा, पोपट, खंड्या, कबुतर, पांढऱ्या पाठीचे गिधाड, चिरक अशा 193 पेक्षा जास्त पक्षांच्या जाती येथे आढळतात.

गिधाडांच्या प्रजाती

हिवाळ्यात लगाम तलाव, उर्शीकूंटा तलाव, अनखोडा तलाव, मुर्गीकूंटा तलाव यावर चक्रवाक, काळा थिरथिरा, गायबगळे, स्टॉर्क पक्षी भेट देतात. नष्ट होत चाललेल्या गिधाडांच्या तीन प्रजातींपैकी दोन प्रजाती चिपराळात सापडतात.

चपराळ्याला धार्मिकदृष्ट्याही महत्व आहे. वर्धा-वैनगंगेच्या संगमावर वसलेल्या प्रशांत धाममध्ये हनुमान शिव दैवत आहे. महाशिवरात्रीमध्ये येथे तेलंगना आणि महाराष्ट्रातून मोठ्या संख्येने भाविक येतात. मंदिरासमोर आजुबाजूला सागवान आणि चंदनाच्या झाडांची दाटी आहे. घनदाट जंगल परिसरात मंदिर असल्याने भाविक आणि पर्यटकांचे ते आकर्षणाचे ठिकाण आहे.

चपराळा अभयारण्याच्या हद्दीत एकूण 6 गावं आहेत. चपराळा, चौडमपल्ली, चंदनखेडी, सिंगनपल्ली, धन्नूर व मार्कंडा ही ती गावं होत. याशिवाय 21 गावं अभयारण्याच्या अगदी लगतच्या जंगलात आहेत. गोंड, गोळकर, माळी हे इथले स्थानिक लोक आहेत. परंपरेने हे लोक दुधाचा, शेतीचा, भाजीपाल्याचा व्यवसाय करतात. हंगामी तेंदूपत्ता आणि मोहफुले गोळा करून ते विकण्याचे कामही हे लोक करतात.

अभयारण्यास भेट देण्याचा योग्य कालावधी - 15 ऑक्टोबर ते 15 जुन असा आहे.

जवळचे बस स्थानक - अहेरी- 40 कि.मी, गोंडपिंपरी- 10 कि.मी, चंद्रपूर-चपराळा- 85 कि.मी

जवळचे रेल्वेस्टेशन - बल्लारपूर- 65 कि.मी

जवळचे विमानतळ - नागपूर

चपराळा येथे वन विभागाचे विश्रामगृह आहे. याप्रमाणेच आल्लापल्ली वन विभागाचे आल्लापली आणि मार्कंडा वन विभागाचे मार्कंडा वन विश्रामगृह पर्यटकांच्या सोयीसाठी उपलब्ध आहे.

वर्धा- वैनगंगा संगमावर 2 कि.मी ची निसर्ग पाऊलवाट तयार करण्यात आली आहे. निसर्ग परिचय केंद्रातून अभयारण्याची सविस्तर माहिती मिळते. लगाम तलाव, अनखोडा तलाव, उर्शीकुटा तलाव, मुर्गीकुटा तलाव, सीताबोडी तलाव हे येथील महत्वाचे पानस्थळे आहेत. हिवाळ्यात परदेशी पक्षी येथे आपण पाहू शकतो. चपराळा अभयारण्यात 5 पर्यटन मार्ग आहेत. चपराळा येथून वनवैभव- आलापल्ली, लोकबिरादरी प्रकल्प, हेमलकसा, मार्कंडेश्वर मंदीर, चार्मोशी, कालेश्वर मंदिर व सोमनूर (प्राणहिता, गोदावरी व इंद्रावती नदीचा त्रिवेणी संगम,) सिरोंचा, हत्ती कॅम्प, कमलापूर, कोलामार्का रानम्हशी संवर्धन राखीव क्षेत्र येथे पर्यटकांना जाता येते.

गडचिरोलीसारख्या जिल्ह्यात असलेलं आणि आपल्या पुण्या-मुंबईपासून बरचं लांब असलेलं हे अभयारण्य त्यामुळेच अजून पर्यटकांच्या गर्दीपासून थोडंस दूर आहे. असं असलं तरी ते महाराष्ट्राच्या वनवैभवात मोलाची भर टाकत आहे. आपण नेहमी त्याच त्या लोकप्रिय ठिकाणांना भेट देणं पसंत करतो. त्यामुळे तेथील गर्दीही आपल्याला बऱ्याचदा नकोशी वाटते… ज्यांना नीरव शांतता आणि खरं जंगल अनुभवायचं त्यांनी गडचिरोलीसारख्या जिल्हयातल्या या वनवैभवाला भेट द्यायला आणि त्याच्याबद्दल उर्वरित महाराष्ट्राला सांगायला हरकत नाही. त्यातूनच हे वनवैभव लोकांच्या मनात आणि नजरेत येईल आणि तेथील पर्यटनाला ही अधिक गती मिळू शकेल.

लेखिका:डॉ.सुरेखा म. मुळे

माहिती स्रोत: महान्युज