पुणे शहर

पुणे शहरातील उद्योगधंदे (१९७८ च्या आकडेवारीनुसार)

(आधारः मराठा चेंबर ऑफ कॉमर्स अँड इंडस्ट्रीज, पुणे यांचे औद्योगिक व व्यापारी वार्षिक, १९७८).

पुणे महानगरपालिकेचे क्षेत्रफळ १३८.८५ चौ.किमी. आहे. या भागात एकूण १,१७,५४२ घरे वापरात होती व त्यांत १,६३,९१० कुटुंबे राहत(१९७१). शहरातील पुरुष-स्त्री प्रमाण १,००० :८८५ होते. १९७१ च्या जणगणनेनुसार काही तपशिल असा :  शहरात अनुसूचित जातिंच्या लोकांची संख्या ५५,८८४ व अनुसूचित जमातींच्या लोकांची संख्या ३,३१० होती. शहरात ६,७६,८९८ हिंदू; ७६,६६२ मुस्लिम;५०,६०१ बौध्द; २४,३५२ ख्रिस्ती; २१,७९९, जैन;४,६७४ शीख व २,११९ अन्य धर्मीय लोक होते. शहरातील सर्वसाधारण साक्षरताप्रमाण ६२.२٪ आणि स्त्री-पुरुष साक्षरतेचे प्रमाण अनुक्रमे ५३٪व ७०.४٪ होते.

पुणे महाराष्ट्रातीलच नव्हे, भारतातील प्रमुख शैक्षणिक केंद्र मानले जाते. १८८४ सालापासून शहरातील प्राथमिक शाळा पुणे नगरपालिकेकडे चालविण्यास देण्यात आल्या. बहुसंख्य प्राथमिक शाळा पुणे महानगरपालिकेच्या अखत्यारीत असून काही शाळा खाजगी संस्थाही चालवितात. शहरात १९७१ साली एकुण ३४ बालवाडया, ३०६ प्राथमिक शाळा, १०९ पूर्व माध्यमिक आणि ११२ माध्यमिक शाळा होत्या. त्यांशिवाय शहरात १९७८ मध्ये विज्ञान, कला व वाणिज्य शाखा यांची १८ महाविद्यालये, दोन वीधी महाविद्यालये, दोन विधी महाविद्यालये,तीन शिक्षक-प्रशिक्षण महाविद्यालये,बी.जे. मेडीकल कॉलेज,आर्मड फोर्सेस मेडीकल कॉलेज व आयुर्वेदिक महाविद्यालय, अभियांत्रिकी, शेतकी, लष्करी अभियांत्रिकी इ. महाविद्यालये या उच्च शिक्षणाच्या संस्था होत्या. पुणे विद्यापीठ, टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ, श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला महाविद्यालय, अभिनव कला विद्यालय, शासकीय तंत्र निकेतन, भारतीय फिल्म व दूरचित्रवाणी संस्था,भारतीय राषट्रीय फिल्मागार ह्या इतर उच्च संस्था पुण्यात आहेत.

यांशिवाय गोखले अर्थशास्त्र व राज्यशास्त्र संस्था, डेक्कन कॉलेज (पदव्युत्तर व संशोधन संस्था), ववस्पत्युद्यान, वैकुंठ मेहता सहकार संस्था, भांडारकर प्राच्यविद्या संशोधन मंदिर, आनंदाश्रम, भारत इतिहास संशोधक मंडळ, वैदिक संशोधन मंडळ, पाषाण येथील राष्ट्रीय रसायन प्रयोगशाळा, राष्ट्रीय चंड स्फोटक प्रयोगशाळा, खडकवासला येथील राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनी तसेच मध्यवर्ती जल व शक्ती संशोधन केंद्र, भारतीय उष्ण कटिबंधीय मोसम विज्ञान संस्था (पुणे वेधशाळा), भारतीय औषधी अन्वेषण मंडळ, विषाणू संशोधन केंद्र, मुक्तद्वार ग्रंथालय, नगर वाचन मंदिर, महाराष्ट्र साहित्य परिषद, मराठी वाङमय मंडळ ह्या प्रमुख, उच्च संशोधन व अभ्यास संस्था शहरात व शहराच्या परिसरात आहेत.

पुणे शहरात १९७१ च्या आकडेवारीनुसार १३७ इस्पितळे, शुश्रूषागृहे, १,०२७ दवखाने, १३ प्रसूती व कुटुंबकल्याण केंद्रे व ९ अन्य वैद्यकीय सेवा केंद्रे होती. इस्पितळातील एकूण खाटांची संख्या ५,८८२ होती. ससून इस्पितळ, के. ई.एम. इस्पितळ व औंधचे लष्करी इस्पितळ, वेड्यांचे इस्पितळ, सांसर्गिक रोग इस्पितळ व औंधचे लष्करी इस्पितळ, वेड्यांचे इस्पितळ, सांसर्गिक रोग इस्पितळ ही प्रमुख इस्पितळे आहेत. जहांगीर व रुबी ही खाजगी शुश्रूषागृहे प्रसिध्द व अद्ययावत आहेत. संपूर्ण शहरात भुयारी गटार योजना आहे.

शहरातून ६ मराठी , २ इंग्रजी दैनिके; १४ मराठी, १ हिंदी व ५ अन्य भाषिक साप्ताहिके तसेच १०० मराठी, ५ हिंदी, १८ इंग्रजी व अन्य भाषिक पाक्षिके आणि मासिके प्रसिध्द होतात. सकाळ, केसरी, विशाल सह्याद्री, तरुण भारत इ प्रमुख मराठी दैनिके; मनोहर, माणूस, साधना, स्वराज्य इ.साप्ताहिके; शारदा हे संस्कृत पाक्षिक, किर्लोस्कर , स्त्री, सृष्टीज्ञान, क्रिडांगण इ. प्रसिध्द मराठी मासिके; भारत इतिहास संशोधक मंडळाचे शिक्षण आणि समाज हे त्रैमासिक ;  शिवाय समाज प्रबोधन पत्रिका, महाराष्ट्र साहित्य परिषदेची पत्रिका, गोखले अर्थशास्त्र संस्थेचे अर्थविज्ञान यांसारख्या ज्ञानपत्रिका पुण्यातून प्रसिध्द होतात. राज्याचे शिक्षण संचलनालय व महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक मंडळाचे कार्यालयही पुण्यातच असल्याने अनेक शालेय प्रकाशने येथे प्रसिध्द होतात. शहरात ६ सार्वजनिक ग्रंथालये आणि १० वाचनालये आहेत.

पुणे शहर जुने असल्याने त्याची रचना आखीव नाही. कसबा पेठ पुण्याचे मूळ केंद्र होते जुने पुणे एकूण १८ पेठांमध्ये विभागलेले होते. पुण्यात ज्या पेठा वसविल्या गेल्या, त्या निरनिराळ्या व्यक्तींनी आणि विविध कारणांसाठी वसविल्या. औरंगजेबाने पुण्यावरील स्वारीच्या वेळी बुधवार पेठ वसविली. शाहिस्तेखानाने मंगळवार पेठ स्थापन केली.

पहिल्या बाजीरावाने १७३४ मध्ये शुक्रवार पेठ आणि त्याचे चिरंजीव नानासाहेब पेशवे यांनी वेताळ (गुरुवार पेठ), नागेश,गणेश, नारायण आणि रविवार अशा पेठा वसविल्या. १७५५ मध्ये सोमवार पेठ वसविण्यात आली. १७६१ मध्ये पानिपतला धारातीर्थी पडलेल्या सदाशिवभाऊंच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ सदाशिव पेठ व त्यानंतर नाना पेठ , रास्ता पेठ, घोरपडे पेठ इ. प्रमुख पेठा प्रमुख सरदारांच्या नावे वसविण्यात आल्या. पेठांची जुनी नावे वेगळी होती व काही नावे मुस्लिम होती ; पण १७९१  साली बऱ्याच पेठांस वारांची नावे देण्यात आली. १८८५ साली फर्ग्युसन महाविद्यालय स्थापन करण्यात आले.

धोंडो केशव कर्वे यांनी एरवंडणे भागात महिला महाविद्यालय व हिंगण्यास स्त्री शिक्षण संस्था स्थापन केल्यामुळे त्या भागात वस्ती वाढली. शहरात एकूण ३५७ किमी. लांबीचे पक्के रस्ते आहेत. शहरातील रस्त्यांची रचना रेल्वे स्थानक, स्वारगेट व डेक्कन जिमखाना ह्या तीन केंद्रांभोवती झालेली दिसते.पुण्याहून चार प्रमुख रस्ते बाहेरगावी जातात. त्यांत पुणे-मुंबई व पुणे-बंगलोर हे राष्ट्रीय महामार्ग तर पुणे-अहमदनगर-औरंगाबाद व पुणे-सोलापूर हे राज्य महामार्ग यांचा अंतर्भाव होतो.

शहराच्या मध्यातून व बाजूने नद्या असल्याने अनेक पूल बांधावे लागले. त्यांत फिटझजेराल्ड पूल- (बंड पूल), वेलस्ली पूल किंवा संगम पूल, शिवाजी पूल, संभाजी पूल किंवा लकडी पूल, कुंभारवेस पूल, ओंकारेश्वर पूल होळकर पूल हे प्रमुख आहेत. संगम पुलाजवळच रेल्वेचाही मोठा पूल आहे. पुणे हे दक्षिण-मध्य रेल्वेचे महत्वाचे प्रस्थानक आहे.

तेथून मुंबईस, पूर्वेस सोलापूर-मद्रासकडे व दक्षिणेस मिरज-कोल्हापूरकडे रुंद लोहमार्ग निघतात. पुणे-मुंबई लोहमार्ग दुहेरी व विद्युत्‌चलित आहे. पुणे मुंबईदरम्यान धावणारी डेक्कन क्वीन ही भारतातील वेगवान रेल्वेंपैकी एक आहे. शहरापासून ८ किमी. अंतरावर लोहगाव येथे विमानतळ आहे. शहरात १८५७-५८ साली नगरपालीका स्थापन झाली. १५ फेब्रुवारी १९५० साली तिचे रुपांतर पुणे महानगरपालिकेत करण्यात आले.

पुणे शहरास लागूनच पूर्व भागात पुणे लष्कर (कँटोनमेंट) हा भाग आहे. त्याचे क्षेत्रफळ १३ चौ.किमी. असून लोकसंख्या ७७,७७४ होती (१९७१). पुणे हे महाराष्ट्रतील महत्वाचे लष्करी केंद्र आहे. सदर्न कमांडचे मुख्य कार्यालय, संरक्षण लेखा कार्यालये येथे असल्याने पुणे लष्कर हा माग पूर्वीपासून स्वतंत्र ठेवण्यात आला असुन पुणे लष्कर मंडळ त्याचे प्रशासन चालविते. या प्रशासन मंडळावर १५ सभासद असून सदर्न कमांडच्या स्टेशनचे लष्करी प्रमुख त्याचे अध्यक्ष असतात.

आरोग्याधिकारी, कार्यकारी अभियंता व पुण्याचे जिल्हाधिकारी यांनी नेमलेले प्रथमश्रेणी न्यायदंडाधिकारी व चार लष्करी अधिकारी प्रशासकीय मंडळावर नियुक्त केले जातात. व अन्य सात सभासद त्या प्रदेशातील नागरीक निवडतात. या भागात २७ प्राथमिक शाळा, १८ माध्यमिक शाळा व दोन महाविद्यालये ,२ इस्पितळे, १० शुश्रूषागृहे, २० दवाखाने, प्रसूतिगृह व कुटुंबकल्याण केंद्र आहे. जवळच पूर्वेस पूना टर्फ-रेस क्लब आहे. तीन सिनेमागृहे, एक ग्रंथालय व ७ वाचनालये आहेत.

महाराष्ट्राच्या  कलाजीवनात पुण्यास खूपच महत्व आहे. मराठी रंगभूमीच्या विकासात पुण्याच्या रंगभूमीचा वाटा मोठा आहे. पुण्यात नाटकाची तीन रंगमंदिरे व २५ चित्रपटगृहे आहेत. आकाशवाणी केंद्र आणि दूरदकर्शन-सहप्रक्षेपण केंद्रही पुण्यात आहे. पुण्याजवळच सिंहगडावर दूरदर्शन-सहप्रक्षेपण केंद्रही पुण्यात आहे. पुण्याजवळच सिंहगडावर दूरदर्शन प्रक्षेपक मनोरा आहे. डेक्कन जिमखाना, पी.वाय.सी., महाराष्ट्र मंडळ यांसारख्या महत्वाच्या क्रिडा संस्थाही शहरात आहेत. शहरात अनेक क्रीडांगणे व जवाहरलाल नेहरु हे आधुनिक क्रीडाप्रक्षागृहे आहे. घोड्यांच्या शर्यती हे पुण्याचे आकर्षण असून जून ते सप्टेंबरअखेर येथे या शर्यती होतात.

शहर ऐतिहासिक असल्याने अनेक प्रेक्षणीय स्थळे पहावयास मिळतात. त्यांत पेशव्यांनी बांधलेला शनिवार वाडा, पर्वती, वानवडी येथील महादजी शिंद्यांची छत्री, पाताळेश्वर गुहा इ. उल्लेखनीय आहेत. लाकडी कोरीव कामासाठी प्रसिध्द असलेला विश्रामबाग वाडा दुसऱ्या  बाजीरावाने बांधला. यांशिवाय रास्तेवाडा, नानावाडा हे जुने ऐतिहासिक वाडे पाहण्यासारखे आहेत.

रामकृष्ण परमहंस आश्रम, बाळधन व बापेरे येथील गुहा, चतुःशृंगी, जुनी व नवी बेलबाग, तुळशिबाग, ओंकारेश्वर, अमृतेश्वर, नागेश्वर, आदिनाथ, महालक्ष्मी, पार्श्वनाथ, जोगेश्वरी, सोमेश्वर, रामेश्वर, कसबा गणपती, खुन्या मुरलीधर इ. मंदिरे ; जामा मशीद, लाल देऊळ इ. प्रार्थनास्थाने प्रसिध्द आहेत. आधुनिक काळातील आगाखान पॅलेस, पेशवे उद्यान, संभाजी उद्यान, एम्प्रेस गार्डन, बंड गार्डन, चतुःशृंगी, सारस बाग, पुणे विद्यापीठ, म. फुले संग्राहालय, भारत इतिहास संशोधक मंडळ संग्रहालय, राजा केळकर वस्तुसंग्रहालय इ. प्रेक्षणीय स्थळे आहेत. पुणे शहरातील प्रेक्षणीय स्थळांची सफर करताना म. फुले. लो.टिळक, समाजसुधारक आगरकर, महर्षी कर्वे इ. आधुनिक महापुषांची आठवण आल्याशिवाय राहत नाही. देहू, आळंदी, थेऊर, कार्ला व भाजा लेणी, सिंहगड, पुरंदर हे किल्ले ही प्रेक्षणीय स्थले पुण्याच्या जवळच आहेत. (चित्रपत्र २४).

डिसूझा, आ. रे.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश