वैतरणी

वैतरणी

(१) ओरिसा राज्यातून वाहणारी एक नदी. हिची लांबी ३३३ किमी. व पाणलोट क्षेत्र १०,५०० चौ. किमी. असून वार्षिक सरासरी पाणलोट प्रमाण सु. ७,२७८ द. ल. घ. मी. आहे. ओरिसाच्या केओंझार जिल्ह्यातील गोनसिका टेकड्यांमध्ये २१°२८' उत्तर अक्षांश व ८५°३३' पूर्व रेखांशावर या नदीचा उगम होतो.

केओंझारच्या पश्चिमेस असलेल्या मलयगिरीच्या पायथ्यालगत उगम पावणार्या दोन उपनद्या वैतरणीच्या शीर्षप्रवाहाला मिळतात. केओंझार-मयूरभंज जिल्ह्यांच्या सरहद्दीवरून तसेच केओंझार जिल्ह्यातून आग्नेयीस वाहत आल्यानंतर बलिपूर येथे ती कटक जिल्ह्यात प्रवेश करते. त्यानंतर ती कटक-बलसोर जिल्ह्यांच्या सरहद्दीवरून काहीशी पूर्वेकडे वाहते.

चांदबाली या छोट्याशा बंदरापासून पुढे वाहत गेल्यानंतर धामरा या नावाने ती बंगालच्या उपसागराला मिळते. सालंदी व मतई या वैतरणीच्या प्रमुख उपनद्या आहेत. वैतरणी नदीच्या वरच्या टप्प्यात जलविद्युत्‌ प्रकल्पांसाठी अनुकूल परिस्थिती आहे. तसेच त्यातील पाण्याचा उपयोग खालच्या टप्प्यातील किनारी प्रदेशात जलसिंचनासाठी करून तेथील कृषी व आर्थिक विकास साधता येईल.

नदीला येणाऱ्या पुरांमुळे कटक, बलसोर व केओंझार जिल्ह्यांचे खूप नुकसान होते. मुखापासून आत २४ किमी. वर असलेल्या ओलोखपर्यंत ही नदी जलवाहतुकीस उपयुक्त आहे. आनंदपूर, ओलोख, चांदबाली व धामरा ही वैतरणा नदीच्या काठावरील प्रमुख स्थळे आहेत.

प्राचीन काळातील कलिंग राज्याची उत्तर सरहद्द या नदीने निर्माण केली होती. वैतरणी नदी कलिंगमध्ये असल्याचा उल्लेख महाभारतात मिळतो. तिच्या काठावर जाजपूर हे प्रसिद्ध ठिकाण आहे. संयुक्त-निकाय या बौद्ध धर्मग्रंथात यमाची नदी असा वैतरणीचा उल्लेख आढळतो. बौद्ध जातक कथांतूनही वैतरणीचा उल्लेख आहे.

(२) उत्तर प्रदेश राज्याच्या गढवालमध्ये केदार व बद्रीनाथ रस्त्यांच्या दरम्यान वैतरणी ही एक छोटी नदी असून तिच्या काठावर गोपेश्वर महादेवाचे मंदिर आहे.

चौधरी, वसंत

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश