वनशेतीत बिब्बा लागवड

बिब्बा या वृक्ष प्रजातीचा उपयोग रंगनिर्मिती, रेझीन, औषधी, साबण उद्योग, तणनाशके, आगरोधक, प्लॅस्टिक, वंगण इ. अनेक उद्योगांसाठी होतो. मात्र जंगलामध्ये आढळणारी ही प्रजाती सध्या दुर्मिळ होत चालली आहे. या प्रजातीच्या फळांचा उपयोग अनेक उद्योगधंद्यात होत असल्याने पडीक जमिनी, माळराने, शासकीय जमिनी, नदीकाठ, बागबगीचे इ. ठिकाणी लागवड करणे आवश्‍यक आहे.
बिब्बा या वृक्षाला हिंदीत "भिलावा', मराठी "बिबू', "बिबा', "बिबवा' संस्कृतमध्ये "भल्लातक' असे म्हटले जाते. शास्त्रीय भाषेत "सेंमीकार्पस ऍनाकार्डीयम' या नावाने ओळखले जाते.

आंब्याच्या "अनाकार्डेशी' या कुळातील ही पर्णझडी प्रजाती उष्ण कटिबंधातील पर्णझडी जंगलामध्ये आढळते. हिमालयाच्या पायथ्यापासून ते मध्य भारतातील बिहार, मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र, गुजरात, आंध्र प्रदेश इ. राज्यांतही मोठ्या प्रमाणात आढळते.

वनस्पती शास्त्र

हा मध्यम उंचीचा वृक्ष असून पाच ते सात मीटरपर्यंत वाढतो. याची पाने साधी, शेंड्याला गोलाकार, पृष्ठभाग, गुळगुळीत, पाठीमागून खडकाळ असतात. पाने काहीशी हृदयाकृती, पानांचा कडा काहीशा सरळ रेषेत ओल्या असतात. पानांत मुख्य शिरेवर 15 शिरा असतात. फुले हिरवट- पांढरट, छोटीशी देठ असतात.

फळे एक इंच आकाराची असतात. काळ्या रंगाची बी यास "नट' असे म्हणतात. काजू प्रमाणे बिब्ब्याचे बोंड येते, ते पिकल्यानंतर पिवळे होते. हे भाजून खाल्ले जाते. बिब्ब्याला जुलै-ऑगस्टमध्ये फुले येण्यास सुरवात होते आणि परिपक्व फळे जानेवारी-मार्च या कालावधीत मिळतात.

रोपवाटिका आणि लागवड

बिब्ब्यांची परिपक्व फळे झाडाखालून जमा करावीत. फळांचा आकार मोठा असतो. रंगाने गर्द काळी फळे रोपनिर्मितीसाठी वापरावीत. सुप्तावस्था मोडण्यासाठी बी 10 ते 15 मिनिटे उकळत्या पाण्यात ठेवून दोन दिवस कोमट पाण्यात ठेवावे. त्यानंतर ओल्या गोणपाटात बांधून ठेवावे. या पद्धतीने संस्कार केल्यानंतर बी पिशवीत पेरावे. 5 ु 8 इंच आकाराच्या किंवा त्यापेक्षा मोठ्या आकाराच्या पिशवीमध्ये उच्च दर्जाची रोपे तयार करता येतात.

रोपे दोन ते चार फुटांची झाल्यानंतर ती 2 ु 2 ु 2 फूट आकाराचे खड्डे घेऊन त्यात लावावी. लागवडीपूर्वी खड्डे भरतेवेळी मातीत सुपर फॉस्फेट, सेंद्रिय खत, शेणखत, हिरवळीचे खत आवश्‍यकतेनुसार टाकावे. लागवड मध्यम, हलक्‍या, निचरा होणाऱ्या जमिनीत करावी. आवश्‍यकतेनुसार पाणी, खत, तण व्यवस्थापन करावे.

पाच-सात वर्षांत झाडे फळे येण्यास सुरवात होते. सद्यःस्थितीत फळे 50 ते 60 रु. प्रति किलो दराने विकली जातात. लागवडीसाठी राष्ट्रीय औषधी अभियान, रोजगार हमी योजनांमधून अनुदान प्राप्त होते. यासाठी विहित नमुन्यातील प्रस्ताव कृषी विभागाकडे देणे आवश्‍यक आहे.

बहुपयोग बिब्ब्याचे

बिब्बा फळांपासून काळा रंग मिळतो.

तो कपड्यावर घट्ट बसतो. धोब्याकडे कपड्यांवर नावे टाकण्यासाठी आणि गोंदणासाठी हा रंग वापरला जातो. म्हणून यास इंग्रजीत "मार्किंग नट' म्हणून संबोधले जाते. पूर्वी कपड्यांना रंग देण्यासाठी वापर केला जात असे. सद्यःस्थितीत "वॉर्निश' "पेंट' बनविणाऱ्या कंपन्यांमध्ये बिब्बा तेलाचा वापर केला जातो.

बिब्बा फळात जे रसायन असते, त्याचा वापर वॉटर प्रूफिंग साहित्य, वेगवेगळ्या रंगनिर्मितीसाठी केला जातो. निवडणुकीत बोटावर मार्किंग करण्यात येणारी शाईही बऱ्याचदा बिब्ब्यापासून बनविली जाते. बिब्बा फळांत मोठ्या प्रमाणात "फिलॉल' रसायन असते. त्याचा वापर वॉटर प्रूफिंग साहित्य, रंगनिर्मितीसाठी केला जातो.

अर्धवट वाळलेले तेल लाकूड पोखरणाऱ्या किडींच्या नियंत्रणासाठी लाकडांना लावले जाते. गाड्यांच्या ऍक्‍सलला वंगणासाठी तेलाचा वापर होतो. या वृक्षांचा उपयोग लाखेचे किडे वाढविण्यासाठी केला जातो. टॅन, टॅनिन काढण्यासाठी फळांचा वापर केला जातो.

आयुर्वेदासारख्या औषधी पद्धतीत अनेक औषधी बिब्बा फळांपासून बनविल्या जातात. बिब्बा वापरण्यापूर्वी त्याचे शुद्धीकरण करणे आवश्‍यक असते. फळांचा वापर अस्थमा, कफ, मेदूविकार, फीट, सांधेदुखी, घशाचे विकार, कुष्ठरोग, मूळव्याध इ. विकारात केला जातो. परंपरागत औषधी पद्धतीत मुळे, बिया, पाने वापरली जातात.

स्त्रोत - अग्रोवन