रायझोबियम जीवाणूद्वारे नत्र

रायझोबियम जीवाणू सहयोगी पद्धतीने पिकाच्या मुळावर नत्र स्थिरीकरणाचे काम करतात. रायझोबियमच्या उपजातीचे वर्गीकरण हे त्या जीवाणूची विविध कडधान्याच्या मुळावर गाठी निर्माण करण्याच्या क्षमतेवरून केले आहे. रायझोबियम जीवाणूच्या ठराविक उपजाती ठराविक पिअकांच्या मुळावर गाठी निर्माण करू शकतात. अशा प्रकारे रायझोबियम जीवाणूचे ७ प्रकार पडतात.

अ.क्र.	गट	जीवाणू	पिके
१	चवळी	रायझोबियम स्पेसीज	चवळी, मुग, तूर, उडीद, वाल, मटकी, गवार, भुईमुग, कुलथी,
२	हरभरा	रायझोबियम लोटी	हरभरा
३	वाटाणा	रायझोबियम लेग्यूमिनोसारम	वाटाणा, मसूर
४	घेवडा	रायझोबियम फेजीओलाय	सर्व प्रकारचे घेवडे
५	सोयाबीन	रायझोबियम जापोनिकम	सोयाबीन
६	अल्फाल्फा	रायझोबियम मिलीलोटी	मेथी, लसूणघास
७	बरसीम	रायझोबियम ट्रायफोली	बरसीम घास

रायझोबियम जीवाणू वापरण्याच्या पद्धती

बियानावर अंतरक्षीकरण

जीवाणूखाताचे द्रावण करण्यासाठी पुरेसे पाणी (१ लिटर)घेऊन त्यात १०० ग्राम गूळ घालून थोडेसे उकळावे. द्रावण थंड झाल्यानंतर त्यात आवश्यक इतके जीवाणूखत टाकावे. १० किलो बियाण्यासाठी २५० ग्राम जीवाणूखताची पावडर पुरेशी आहे. बियाणे किलतानावर/प्लास्टिक कागदावर पसरून त्यावर द्रावणाचा लेप दयावा व हळुवार हाताने बियाणे चोळून घ्यावे.

वाळूवर अंतरक्षिकरण करून वापर

जीवाणूखताचे घट्ट द्रावण करतात. त्यात ४०० ग्राम दिनक घालतात. नंतर बियाणाच्या कराची वाळू चालून घ्यावी.वाळूवर जीवाणूचे दरवान शिंपडावे व हाताने चोळून घ्यावे म्हणजे वाळूच्या कणांवर जिवाणूंचे आवरण तयार होते नंतर सावलीत सुकवून टी वाळू बियाण्यात मिसळून पेरणी करतात किंवा बियाण्याची पेरणी केली असल्यास पिकामध्ये सर्वत्र सारख्या प्रमाणात पसरतात व पिकांना लगेच पाणी देतात.

रायझोबियम जीवाणूचा कडधान्याच्या पिकावर परिणाम

पेरणीपूर्वी बियाण्यावर रायझोबियमची बीजप्रक्रिया करून पेरल्याने रोपाच्या मुळावर कार्यक्षम गुलाबी गाठी तयार होतात. त्यामध्ये रायझोबियम जीवाणूच्या मदतीने हवेतील मुक्त नत्राचे स्थिरीकरण होते. तो नत्र नंतर पिके आपल्या वाढीसाठी उपयोगात आणतात.

 

माहितीदाता: पृथ्वीराज गायकवाड

स्त्रोत : जीवाणू खते