बिंबाणुव्यतिरिक्त इतर सर्व श्वेतकोशिकांची रक्तातील एकूण संख्या प्रतिमायक्रोलिटर (घन मिलीमीटर) ४,००० ते १०,००० असते. प्रत्येक प्रकारच्या कोशिकांची गणनेतील टक्केवारी आणि प्रतिमायकोलिटर केवळ गणनेत सामान्यतः आढळणारी संख्या पुढील वर्णनात सुरूवातीस दिलेली आहे. [⟶ रक्त].
४०-७५% (२,५०० ते ७,५००). कोणत्याही ऊतकात शोथप्रक्रिया (दाहयुक्त सुजेची प्रक्रिया) सुरू होताच या कोशिका तेथे प्रवेश करतात. त्यामुळे त्यांचे आधिक्य ताप आणणाऱ्या जंतुसंकामणात प्रामुख्याने आढळते. तसेच, संकामणरहित ऊतकशोथात या श्वेतकोशिकांची वाढ कमी-जास्त प्रमाणात आढळते. [उदा., भाजणे, अपघाती दुखापत, फुप्फुस किंवा हृदयातील वाहिनी क्लथन (चोंदणे), जलद वाढणारी अर्बुदे (शरीरास निरूपयोगी गाठी), ⇨मधुमेहा तील अम्लरक्तता, संधिवाताचा तीव आवेग, वृक्कविकारामुळे (मूत्रपिंडाच्या विकारामुळे) यूरियारक्तता इ.] निरोगी व्यक्तींत तात्पुरती आणि अल्प प्रमाणातील वाढ करणारी परिस्थिती अनेकदा उद्भवते; उदा., भावनिक आवेग, धूम्रपान, अतिश्रम, बाह्य तापमानात वाढ, गर्भिणी अवस्थेतील अखेरचे दोन महिने, प्रसूती, लठ्ठपणा, अतिरेकी आहार इत्यादी.
एक टक्क्यापेक्षा कमी (१५-१००). हिस्टामीन, हिपॅरिन यांसारख्या द्रव्यांचे अभिसरण करणाऱ्या या कोशिका ऊतकांमधील शोथप्रक्रिया संपून प्रतिष्ठापन (दुरूस्ती) कार्य सुरू झाल्यावर ऊतकांमध्ये अधिक आढळतात. अनेक प्रकारच्या विकारांत उपशमन काळात (बरे होताना; आजारातून उठल्यावर) त्यांचे रक्तातील आधिक्य दृष्टीस येते. दीर्घकालिक रक्ताच्या कर्करोगात (मज्जाभ श्वेतकोशिकार्बुद) त्यांच्या संख्येत अचानक होणारी वाढ पुढे येणाऱ्या गंभीर अवस्थेची पूर्वसूचना देऊ शकते. अपरिपक्व कोशिकांचे रक्तात मोठया प्रमाणात आगमन होऊन त्यामुळे ही गंभीर अवस्था निर्माण होते.
२ -१०% (२०० ते ८००). रक्तातून ऊतकात प्रवेश केल्यावर या कोशिका आकारमानाने वाढतात आणि महाभक्षिका कोशिका म्हणून अनेक महिने कार्य करतात. यकृत, प्लीहा, फुप्फुसांचे वायुकोश, लसीका गंथी, वृक्क, तंत्रिका तंत्र आणि हाडांचा मुख्य भाग (अस्थिमज्जाशिवाय इतर) यांच्या ऊतकांत त्यांचे विशेष प्रकारच्या भक्षिकांमध्ये रूपांतर होते. उदा., कुप्फर कोशिका, तंत्रिका श्लेष्म, अस्थिभंजक इत्यादी. तीव स्वरूपाच्या विकारांतून बरे होताना क्षयरोगाच्या दीर्घकालिक अवस्थेत; हिवताप (मलेरिया), काळा आजार व निद्रारोगांसारख्या प्रजीवी संक्रामणात; कर्करोगात आणि कोलॅजेन विकारांमध्ये एककेंद्रक कोशिकांचे आधिक्य आढळते.
प्रौढ व्यक्तींमध्ये दैनंदिन चढ-उतार दर्शविणारी लसीका कोशिकांची पाकळी विषाणुजन्य संक्रमणात विशेष वाढलेली दिसते. दीर्घकालिक विकारांपैकी कुष्ठरोग, क्षयरोगांच्या काही अवस्था, यकृतशोथ, अवटू गंथींची अतिरिक्त कार्यशीलता (अवटुविषाक्तता) यांमध्ये त्यांचे आधिक्य बळावते. पोषण, शस्त्रक्रियेसाठी भूल देणे या अवस्थांमध्ये त्यांची थोड्या प्रमाणात वाढ आढळते.
रक्तातील लसीका कोशिका या मुख्यतः ‘टी’ (थायमस) प्रकारच्या असतात, त्यांच्या मदतीने दुसऱ्या म्हणजे ‘बी’ (बर्सा) मालिकेतील कोशिकांचे सक्रियण होऊन त्यांच्यापासून प्लाविका कोशिका निर्माण होतात [⟶ कोशिका].
बिंबाणू म्हणजेच क्लथनकोशिका : प्रतिमायक्रोलिटर १.५ ते ४.० लक्ष. वरील सहा प्रकारांपेक्षा भिन्न असल्यामुळे त्यांची गणना श्वेतकोशिकांच्या टक्केवारीत केली जात नाही. अस्थिमज्जेतील बृहत्केंद्रक कोशिकांच्या विभाजनातून निर्माण झालेल्या व आकारमानाचे लहान असलेल्या या कोशिकांची संख्या रक्तकोशिकांच्या खालोखाल मोठी असते. रक्तवाहिन्यांच्या अंतःस्तराच्या पृष्ठभागाच्या गुळगुळीतपणा टिकविणे व वाहिनीस इजा होताच क्लथन क्रियेचा प्रारंभ करून रक्तस्राव रोखणे ही मुख्य कामे त्या करतात. त्यांची संख्या अतिरिक्त शारीरिक श्रमामुळे वाढू शकते. अंडमोचन, प्रसूती, रक्तस्राव, दुखापती ⇨ श्वसनस्थगिती, कर्करोगाचे काही प्रकार, लोहाची कमतरता संधिवात यांसारख्या कारणांनी बिंबाणुआधिक्य निर्माण होऊ शकते.
पहा : औषधिक्रियाविज्ञान; रक्त; विकृतिविज्ञान, उपरूग्ण; श्वेतकोशिकान्यूनता; श्नेतकोशिकार्बुद.
संदर्भ : 1. Berkow, R., Ed., The Merck Manual of Madical Information, New Jersey, 1997.
2. Eastham, R. D.; Slade, R. R. Clinical Haematology, Oxford, 1992.
3. Guyton, A. C.; Hall, J. E. Textbook of Medical Physiology, Philadelphia, 1996.
श्रोत्री, दिं. श.
स्त्रोत: मराठी विश्वकोश
अंतिम सुधारित : 6/4/2020