औषधनिर्माणशास्त्र

औषधनिर्माणशास्त्र

औषधिद्रव्ये जमा करणे, योग्य तऱ्हेने साठवून ठेवणे, त्यांचे प्रमाणीकरण करणे, त्यांतील रासायनिक द्रव्यांचे संश्लेषण (घटकद्रव्यांपासून कृत्रिम रीतीने बनविणे), विश्लेषण व परीक्षण करणे वगैरे गोष्टी करणाऱ्या शास्त्राला औषधनिर्माणशास्त्र असे म्हणतात. औषधिशास्त्रज्ञानाला हव्या असलेल्या व चिकित्सकाने निर्दिष्ट केलेल्या प्रमाणांत औषधांचे मिश्रण करणे ह्या गोष्टीचा अंतर्भावही याच शास्त्रात होतो.

अशा औषधांचा उपयोग रोगांचे निदान, प्रतिबंध व चिकित्सा यांसाठी केला जातो.

प्राचीन काळी सर्व देशांत व काही प्रमाणात आजही भारतात ही सर्व कामे वैद्यवर्ग स्वत:च करतो. चरक, सुश्रुत इत्यादींनी लिहिलेल्या आयुर्वेदीय ग्रंथांत औषधिद्रव्यांचे गुणधर्म, त्यांचे मिश्रण व ती तयार करण्याच्या विविध रीती यांचे सविस्तर वर्णन आढळते.

त्या ग्रंथांत दिलेल्या पाठाप्रमाणे आजही औषधे बनविली जात आहेत; पण आधुनिक काळात औषधे तयार करण्याचे शास्त्र इतके प्रगत झाले आहे व नित्य नवीन औषधे शोधण्याचे कार्य इतक्या प्रचंड प्रमाणात चालू आहे की, वरील सर्व कामे एका व्यक्तीकडून होणे अशक्यप्राय आहे. म्हणून आजच्या परिस्थितीत उपलब्ध औषधे योग्य प्रमाणांत मिसळून त्यांचे वितरण करणे एवढीच गोष्ट औषधांचा व्यवहार करणारे करू शकतात.

औषधे तयार करणाऱ्या संस्थाच स्वत: अशी द्रव्ये तयार करून त्यांच्या गोळ्या, मिश्रणे वगैरे तयार करू लागल्या आहेत. त्यामुळे खाजगी औषध निर्मात्याचे क्षेत्र अगदी मर्यादित झाले आहे. उपलब्ध औषधे योग्य प्रमाणांत मिसळून ती रोग्यापर्यंत पोहोचविणे एवढेच कार्य त्यांच्याकडे राहिलेले आहे.

हे कार्य करीत असताना चिकित्सकाच्या लेखी निर्देशपत्रात लिहिल्याप्रमाणेच औषध बनविणे ही निर्मात्याची जबाबदारी असते. असे बनविलेले औषध केव्हा, कसे, किती प्रमाणात व किती वेळा घ्यावयाचे याबद्दलच्या सुस्पष्ट सूचना औषधाबरोबरच लेखी देण्याचे बंधन या खाजगी औषधनिर्मात्यांवर कायद्याने घातलेले आहे. विशेषत: विषारी, शामक व प्राणिज औषधे ही चिकित्सकाच्या निर्देशपत्राशिवाय देणे ही गोष्ट अवैध ठरविण्यात आली आहे. औषधे कशाप्रकारे साठवून ठेवावी याबद्दलही विशेष नियम करण्यात आलेले आहेत.

मोठमोठ्या रुग्णालयांत औषधे मोठ्या प्रमाणात लागत असल्यामुळे तेथे कित्येक औषधे तयार करण्यात येतात. उदा., लवणविद्राव (सलाइन), द्राक्षशर्कराविद्राव (ग्लुकोज) वगैरे. या कामासाठी रुग्णालयात स्वतंत्र विभाग असून त्या विभागाच्या प्रमुख पदी तज्ञाचीच नेमणूक केली जाते.

या विभागाकडेच रुग्णालयात लागणाऱ्या पदार्थांचे निर्जंतुकीकरण करण्याचेही काम असते.

बहुतेक औषधांचे उत्पादन मोठ्या सुनियंत्रित कारखान्यातच होऊ शकते. अशा कारखान्यातून औषध संशोधन सतत चालू असून त्या कामासाठी स्वतंत्र संशोधन विभाग असतो.

या विभागात नवीन नवीन रासायनिक औषधे बनविणे, प्राण्यांवर प्रयोग करून त्या औषधांची उपयुक्तता ठरविणे व अशी उपयुक्त ठरलेली औषधे मोठ्या प्रमाणात निर्माण करून ती समाजाला उपलब्ध करून देणे ही सर्व कामे कारखान्यामार्फत चालतात.

ही औषधे योग्य पध्दतीने तयार करण्यात येतात की नाही, त्यांतील घटक द्रव्यांचे प्रमाण बरोबर आहे ही नाही वगैरे गोष्टींच्या नियंत्रणासाठी विशेष कायदा करण्यात आलेला असून त्यानुसार नेमण्यात येणाऱ्या औषध नियंत्रकांवर ही जबाबदारी टाकलेली असते. कोणतेही नवे औषध बाजारात येण्यापूर्वी त्याला औषध नियंत्रकाची मान्यता लागते.

अशी औषधे योग्य प्रकाराची नसतील तर त्यांचा नाश करण्याचा व अयोग्य औषधे तयार करणाऱ्या व्यक्तींवर किंवा संस्थांवर कायदेशीर इलाज करण्याचा अधिकार नियंत्रकाला दिलेला असतो [→ औषध व सौंदर्यप्रसाधन अधिनियम].

औषधनिर्माणशास्त्राचे शिक्षण दोन प्रकारचे असते. कनिष्ठ प्रकारात सहा महिने ते एक वर्षपर्यंत औषधमिश्रण करण्याचे शिक्षण देण्यात येते, त्यानंतर परीक्षा घेऊन प्रमाणपत्र देण्यात येते.

या शिक्षणात औषधिद्रव्यांच्या मात्रा, सामान्य गुणधर्म, त्यांच्यामधील असंयोज्यता (रासायनिक व कार्यदृष्ट्या एकमेंकाविरुध्द असलेली) वगैरे गोष्टींचा अंतर्भाव होतो. या पध्दतीचे शिक्षण घेतलेल्यांना मिश्रक (कंपाउंडर) असे पद देण्यात येते व शासनामार्फत त्यांची यादी ठेवण्यात येते.

वरिष्ठ प्रकारात चार ते पाच वर्षेपर्यंत शिक्षण देण्यात येते. या शिक्षणात रसायनादी मूलभूत शास्त्रे, गणित, शरीरक्रियाविज्ञान व व्यावसायिक विषयांचा अंतर्भाव असतो.

शिक्षण संपल्यावर विद्यापीठामार्फत परीक्षा घेण्यात येऊन त्यांना स्नातक ही पदवी प्राप्त होते. त्यापुढेही प्रशिक्षणाची सोय असून पारंगत ही पदवी देण्यात येते. अशा प्रशिक्षित व्यक्तींनाच मोठमोठ्या कारखान्यांत संशोधक व नियंत्रक अशा वरिष्ठ जागी नेमण्यात येते. भारतातील अनके विद्यापीठांतून अशी शिक्षणाची व्यवस्था झाली आहे.

नवीन औषधे बनविण्यापेक्षाही, औषधे कोणत्या पध्दतीने जास्तीत जास्त उपयुक्त होतील याचे संशोधन, तसेच असलेल्या औषधांत आवश्यक ते गुणधर्म विशेष प्रक्रियांनी समाविष्ट करण्याविषयी संशोधन, याप्रमाणेच रुग्णाला कोणत्या स्वरूपात औषध आकर्षक-निदाद सुसह्य- व उपयुक्त ठरेल त्या स्वरूपात त्याची निर्मिती करणे ही क्षेत्रे या अधिकारी औषधनिर्माणशास्त्रज्ञांना उपलब्ध असतात.

औषधनिर्माणशास्त्रात चालू असलेल्या संशोधनाची व प्रगतीची माहिती देणारी विशेष नियतकालिके प्रसिध्द करण्यात येतात, तसेच या विषयातील तज्ञांच्या परिषदा भरून त्या ठिकाणी महत्त्वाच्या प्रश्नासंबंधी चर्चा व विचारविनिमय करण्यात येतो.

करंदीकर, श. म.

स्त्रोत: मराठी विश्वकोश