हे रोगनिदान मार्गदर्शक आणि तक्ते कसे वापरायचे ते आता पाहू या. यातील मार्गदर्शक म्हणजे वाटाडया हा वापरावयास अगदी साधा, सोपा आहे. तक्ता त्यामानाने थोडासा अवघड, पण जास्त माहितीपूर्ण व शास्त्रीयदृष्टया अधिक परिपूर्ण आहे. प्रत्येक रुग्णाच्या बाबतीत आधी मार्गदर्शक पाहून निदान करा. जास्त माहितीसाठी तक्ता बघा.
शक्यतोवर रोगनिदान मार्गदर्शकात 'माहिती' विचारून रोगनिदान करण्याचा प्रयत्न केला आहे. जिथे 'तपासा' असे लिहिले आहे तेथे काही शारीरिक तपासणी करणे गृहीत धरले आहे. उदा. तापाच्या रोगनिदानात 'मान ताठरणे' किंवा तापाच्या मानाने 'नाडी मंद' असा उल्लेख आहे. तेथे संबंधित तपासणी करणे आवश्यक आहे. या तपासण्यांबद्दल माहिती योग्य त्या ठिकाणी दिली आहे. प्रत्येक 'प्रश्नाला' (चौकटीतले शब्द व वाक्य) 'होय' किंवा'नाही' असे उत्तर संभवते. 'होय/आहे' असे असेल तर बाणाची दिशा शक्यतोवर उजव्या बाजूला ठेवलेली आहे. 'नाही' असे उत्तर असेल तर खाली म्हणजे पुढच्या चौकटीकडे (प्रश्नाकडे) जायचे आहे.
काही ठिकाणी चौकटीत दोन-तीन पर्याय दिले आहेत. तिथे त्यांपैकी काहीही 'होय' असेल तर उजवीकडे जाऊन पुढील निर्णय घ्यायचा आहे. उदा. तापाच्या तक्त्यात 'सूज, पू,ठणका' यांपैकी काहीही एक असले तरी 'होय' असे धरून उजवीकडे जायचे आहे. मात्र जेथे दोन अटी (प्रश्न) चौकटीत 'एकत्र' दिलेल्या आहेत (उदा. ताप सतत पण त्या मानाने नाडी मंद) तेथे दोन्ही गोष्टींना 'होय-आहे' हे उत्तर असेल तरच उजवीकडे जा. दोन्हीपैकी एक'आहे' आणि दुसरे नसेल तर 'नाही' म्हणून खाली जावे.
मार्गदर्शकात प्रश्नांचा क्रम महत्त्वाचा आहे. प्रश्न त्याच क्रमाने विचारले गेले पाहिजेत;नाहीतर निदान चूकू शकते. उदा. तापाच्या तक्त्यात 'थंडीताप' हा प्रश्न खोकल्याच्या खालोखाल लगेच घेतला तर 'हिवतापाचे' निदान करणे अवघड होईल. कारण फ्ल्यू,जंतुदोष, सांधेताप या अनेक आजारांत थंडीताप येऊ शकतो. म्हणून हे आजार आधीच वेगळे काढले आहेत. म्हणूनच निदान करताना मार्गदर्शक समोर ठेवणे आवश्यक आहे. आपण पत्ता विचारताना हा खाणाखुणांचा क्रम महत्त्वाचा म्हणून लक्षात ठेवतो तसाच हा क्रम महत्त्वाचा आहे.
रोगनिदान मार्गदर्शकातला क्रम सर्वसाधारणपणे आधी गंभीर आजार असल्या-नसल्याची खात्री करून घेण्यासाठी विशिष्ट पध्दतीने ठेवला आहे. तापाच्या तक्त्यात हिवताप, इत्यादी निदाने शेवटी येतात. त्याआधी गंभीर आजार नसल्याची खात्री केली जाते. मात्र सर्दी पडशासारखा आजार ओळखायला सोपा असल्याने साधा असला तरी आधी घेतला आहे. रोगनिदानात या क्रमामुळे खूप निर्धोकपणा येणार आहे. तसेच गंभीर आजार वेळीच ओळखल्यामुळे आपल्याबद्दल विश्वास वाढेल हे वेगळेच.
गोल कंसातले शब्द रोगनिदानाचा निर्णय व पुढील उपाययोजनेचे स्वरूप सांगतात. कंसाची साधी रेषा, तुटक रेषा, ठळक सलग रेषा वापरून आजाराचा प्रकार सांगितला आहे. साध्या रेषेचा कंस म्हणजे आजार साधा आहे. प्राथमिक पातळीवर तुम्ही स्वतः उपचार करा. ठळक रेषेची खूण मध्यम आजाराची आहे - याचा अर्थ उपचार करा, पण काळजी घेणे आवश्यक आहे. उदा. जुलाबाचे आजार साधे खरे पण 'शोष' पडला तर माणूस दगावू शकतो. शोष पडू नये म्हणून काळजी घेणे आवश्यक आहे. तसेच 'शोष' खूप असेल तर तज्ज्ञाकडे पाठवणे आवश्यक आहे. घसादुखी-घसासूज हे मध्यम आजार म्हणून उपचार करायला हरकत नाही. पण घटसर्प नाही याची खात्री करून घ्या. रुग्णाकडे लक्ष ठेवा. ठळक रेषा म्हणजे गंभीर आजाराची निशाणी आहे. असे आजार वेळीच ओळखून (प्रथमोपचार आवश्यक असल्यास तो देऊन) तज्ज्ञाकडे पाठवणे आवश्यक आहे.
रोगनिदान मार्गदर्शक आता संगणकावरही पाहता येतील.
लेखक : डॉ. श्याम अष्टेकर (MBBS, MD community Medicine)
संदर्भ : आरोग्याविद्या
अंतिम सुधारित : 8/2/2020
शरीराचे तापमान प्राकृतावस्थेपेक्षा (सर्वसाधारण अवस...
शरीरात रक्तातल्या पांढ-या पेशींची रोगजंतूंविरुध्दच...
मानवी शरीराचे सामान्य तापमान ३७ अंश सेल्सियस किंवा...
हा विशिष्ट प्रजीवाच्या (एकच पेशी असलेल्या जीवाच्या...