অসমীয়া   বাংলা   बोड़ो   डोगरी   ગુજરાતી   ಕನ್ನಡ   كأشُر   कोंकणी   संथाली   মনিপুরি   नेपाली   ଓରିୟା   ਪੰਜਾਬੀ   संस्कृत   தமிழ்  తెలుగు   ردو

राष्‍ट्रीय कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रम

पार्श्वभूमी

केंद्र शासनाच्‍या मार्गदर्शक सूचनांनुसार महाराष्‍ट्रात लोकसंख्‍या वाढीच्‍या नियंञणासाठी राष्‍ट्रीय कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रम राबविला जातो. सहाय्यक अनुदान योजना ही सदर कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रमाचाच एक भाग असून ती योजना सन १९६० मध्‍ये सुरु झालेली आहे.

सदर योजना १०० टक्‍के केंद्र पुरस्‍कृत आहे.

उद्दिष्ट

लोकसंख्‍या वाढीवर नियंञण व लोकसंख्‍या स्थिरतेस सहाय्य करणे

अंमलबजावणी पद्धती

केंद्र शासनाच्‍या पुढे दिलेल्‍या मार्गदर्शक तत्‍वानुसार योजनांची अंमलबजावणी करण्‍यांत येते.

  • लाभार्थीने स्‍वेच्‍छेने कुटूंब नियोजन पध्‍दत स्विकारणे
  • समाजाच्‍या गरजेनुसार सेवा देणे.
  • जोडप्‍याला त्‍यांच्‍या इच्‍छेनुसार हवी तेव्‍हा अपत्‍य प्राप्‍ती.

आरोग्‍य कर्मचा-यामार्फत लाभार्थ्‍यांचे संतती नियमनाच्‍या उपलब्‍ध पध्‍दतीविषयी समुपदेशन केले जाते. त्‍यानुसार लाभार्थी उपलब्‍ध पध्‍दतीमधून योग्‍य पध्‍दतीची निवड करतो. सध्‍या केंद्र शासन प्रसूती पश्‍चात कुटूंब नियोजन सेवांवर अत्‍याधिक भर देत आहे.

कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रमांतर्गत लाभार्थ्‍यांना दयावयाच्‍या सेवांमध्‍ये कायमच्‍या पध्‍दती व तात्‍पुरती पध्‍दती असे दोन प्रकार आहेत. कायमच्‍या पध्‍दतीमध्‍ये पुरुष शस्त्रक्रिया व स्‍त्री शस्त्रक्रिया यांचा समावेश होतो. स्‍त्री शस्त्रक्रियांमध्‍ये टाक्‍याच्‍या व बिनटाक्‍याच्‍या शस्त्रक्रिया केल्‍या जातात. तात्‍पुरत्‍या पध्‍दतीमध्‍ये तांबी, गर्भनिरोधक गोळया व निरोध यांचा वापर केला जातो.

लोकसंख्‍या वाढीवर नियंत्रण आणण्‍यासाठी राज्‍यात कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रम राबविण्‍यात येतो. यासाठी राज्‍याने दि. ९ मे २००० च्‍या शासन निर्णयानुसार ‘छोटे कुटूंब’ या संकल्‍पनेचा स्विकार केलेला आहे. ‘छोटे कुटूंब’ म्‍हणजे दोन अपत्‍यांपर्यंतचे कुटूंब.

कार्यपद्धती

राष्‍ट्रीय कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रमांतर्गत राज्‍यात नागरी आरोग्‍य केंद्रे, नागरी कुटूंब कल्‍याण केंद्रे, सहायक परिचारीका प्रसाविका प्रशिक्षण केंद्रे या योजना सुरु करण्‍यात आलेल्‍या आहेत. या संस्‍था महानगरपालिका व नगरपालिका कार्यक्षेत्रात कार्यरत आहेत. हा कार्यक्रम राबविण्‍यासाठी स्‍थानिक व स्‍वयंसेवी संस्‍थांचा सहभाग घेण्‍यात येतो. स्‍थानिक व स्‍वयंसेवी संस्‍था राष्‍ट्रीय कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रमामध्‍ये स्‍वेच्‍छेने सहभागी झालेल्‍या आहेत. केंद्र शासनाच्‍या मार्गदर्शक सूचनांनुसार विविध योजनेअंतर्गत या संस्‍थांना आर्थिक सहाय्य, सहाय्यक अनुदानाच्‍या स्‍वरुपात दिले जाते.

या कार्यक्रमामध्‍ये प्रत्‍येक नागरी आरोग्‍य केंद्र व नागरी कुटूंब कल्‍याण केंद्र यांना लोकसंख्‍येचे कार्यक्षेत्र ठरवून दिले जाते मात्र नागरी आरोग्‍य सुविधा योजनाअंतर्गत मंजूर केलेल्‍या केंद्रास त्‍यांच्‍या लोकसंख्‍येपैकी ४० टक्‍के लोकसंख्‍या झोपडपट़टी अथवा तत्‍सम भागातील असणे आवश्‍यक असते. या कार्यक्षेत्रातील लोकांना कुटूंब कल्‍याण कार्यक्रम सेवा तेथील अधिकारी व कर्मचारी यांचेमार्फत दिली जाते.

या केंद्रामार्फत मुखावाटे घ्‍यावयाच्‍या गर्भनिरोधक गोळया व निरोध यांचे वाटप करण्‍यांत येते. तांबी बसविण्‍याची सुविधाही या केंद्रातर्फे पुरविण्‍यांत येते. कांही संस्‍थांद्वारे कुटूंब नियोजन शस्‍त्रक्रिया ही सेवा दिली जाते.

देण्यात येणा-या सेवा

या केंद्रामार्फत तोंडवाटे द्यावयाच्या गर्भनिरोधक गोळया व निरोध यांचे वाटप करण्यात येते. तांबी बसविण्याची सुविधाही या केंद्रातर्फे पुरविण्यात येते. कांही संस्थांद्वारे कुटूंब नियोजन शस्त्रक्रिया ही सेवा दिली जाते.

कार्यक्रम व योजनांची वैशिष्टे

लोकसंख्या वाढीवर नियंत्रण आणण्यासाठी राज्यात कुटूंब कल्याण कार्यक्रम राबविण्यात येतो. यासाठी राज्याने दि. ९ मे २००० च्या शासन निर्णयानुसार ‘छोटे कुटूंब’ या संकल्पनेचा स्विकार केलेला आहे. ‘छोटे कुटूंब’ म्हणजे दोन आपत्यापर्यंतचे कुटूंब

सेवा केंद्रे

राष्ट्रीय कुटूंब कल्याण कार्यक्रमांतर्गत राज्यात नागरी आरोग्य केंद्रे, नागरी कुटूंब कल्याण केंद्रे, सहाय्यक परिचारीका प्रसाविका प्रशिक्षण केंद्रे या योजना सुरु करण्यात आलेल्या आहेत. या संस्था संस्था महानगरपालिका व नगरपालिका कार्यक्षेत्रात कार्यरत आहेत. हा कार्यक्रम राबविण्यासाठी स्थानिक व स्वयंसेवी संस्थांचा सहभाग घेण्यात येतो. स्थानिक व स्वयंसेवी संस्था या राष्ट्रीय कुटूंब कल्याण कार्यक्रमामध्ये स्वेच्छेने सहभागी झालेल्या आहेत. केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार विविध योजनेअंतर्गत या संस्थांना आर्थिक सहाय्य, सहाय्यक अनुदानाच्या स्वरुपात दिले जाते.

अशासकिय स्वयंसेवी संस्थांची भुमिका

हा कार्यक्रम राबविण्यासाठी स्थानिक व स्वयंसेवी संस्थांचा सहभाग घेण्यात येतो. स्थानिक व स्वयंसेवी संस्था राष्ट्रीय कुटुंब कल्याण कार्यक्रमामध्ये स्वेच्छेने सहभागी झालेल्या आहेत. केंद्र शासनाच्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार विविध योजनेअंतर्गत या संस्थांना आर्थिक सहाय्य, सहाय्यक अनुदानाच्या स्वरुपात दिले जाते.

परिणाम

राज्‍याने एकूण निव्‍वळ प्रजनन दर १.८ इतका साध्‍य केलेला आहे.

 

स्त्रोत : सार्वजनिक आरोग्य विभाग, महाराष्ट्र शासन

 

अंतिम सुधारित : 7/24/2020



© C–DAC.All content appearing on the vikaspedia portal is through collaborative effort of vikaspedia and its partners.We encourage you to use and share the content in a respectful and fair manner. Please leave all source links intact and adhere to applicable copyright and intellectual property guidelines and laws.
English to Hindi Transliterate