आरोग्य-कर्मचारी/ आरोग्यरक्षक वगैरे डॉक्टर नसलेल्या मंडळींनी आरोग्यसेवा देणे,औषधोपचार करणे हे कितपत कायदेशीर आहे? या प्रश्नाचे उत्तर खालील मुद्यांच्या आधारे समजावून घ्यावे लागेल. ज्यासाठी फी/ शुल्क घेतली जात नाही अशा सर्व सेवा वैद्यकीय व्यवसाय कायद्याच्या या सदरात मोडत नाहीत, त्या धर्मादायसेवा धरल्या जातात. ग्राहक संरक्षण कायदाही याला लागू होत नाही. जिथे नाममात्र शुल्क घेतले जाते तेथेही ग्राहक संरक्षण कायदा लागू नाही. नाममात्र शुल्क म्हणजे काय याची स्पष्ट व्याख्या नाही. औषध गोळयांनी किंमत वसूल करणे म्हणजे व्यवसाय करण्यासारखेच आहे असा अर्थ कायदा धरतो. औषधे मोफत दिली किंवा आरोग्यविमा पध्दतीने दिली तर व्यवसाय या व्याख्येत ते बसत नाही. अशा कार्यकर्त्यांना प्रत्यक्ष पदवी/ पदविका नसली तरी ते वैद्यकीयकेंद्राच्या डॉक्टरच्या सूचनांप्रमाणे काम करतात असे सरकारी सेवांमध्ये गृहीत धरलेले आहे. या सूचना न पाळता त्यांनी वेगळेच काही केले तर ते दोषास्पद समजले जाईल. अर्थात रुग्ण बरा व्हावा किंवा तातडीच्या प्रसंगी त्यांच्याकडून काम करताना काही चूक झाली तर ते क्षम्य मानले जावे. या संदर्भात कायद्याची कसोटी झालेली नाही. शासनाने निरनिराळया राष्ट्रीय कार्यक्रमांमधून आणि योजनांमधून डॉक्टर नसलेल्या अनेक कर्मचा-यांवर आणि आरोग्यरक्षकावर औषधोपचारांची थोडी-बहुत जबाबदारी टाकून या बाबतीत एक प्रकारचा पायंडा पाडला आहे. सार्वजनिक संस्थांनी चालवलेले आरोग्यप्रकल्प या पायंडयाचा उपयोग करून एक प्रकारचे संरक्षण मिळवू शकतील. ऍलोपथिक औषधे वापरणे हे कायदा वगैरे गोष्टींशी जास्त संबंधित आहे. आरोग्यरक्षक वनौषधी किंवा आयुर्वेदिक औषधे वापरतात तेव्हा कायद्याची फारशी आडकाठी दिसत नाही. खरे म्हणजे जिथे डॉक्टर नाही अशा अडचणीच्या गावात एखाद्या व्यक्तीस औषधोपचाराचे अधिकार राज्यशासन देऊ शकते. यासाठी त्या व्यक्तीने शासनाकडे अर्ज करून, राजपत्रात तसे नमूद झाल्यावर त्या गावापुरता वैद्यकीय व्यवसाय करायला हरकत नाही. पण याबाबतीत फारशी उदाहरणे झालेली नाहीत. अल्प मुदतीच्या कोर्सेसना मान्यताही मिळू शकते. (पहा : महाराष्ट्र मेडिकल कौन्सिल कायदा, 1965, सेक्शन 28) अन्न औषध कायदा, शेडयूल मध्ये 23 व 13 मध्ये तरतुदी. पण खरेतर यापुढे जाऊन 'प्राथमिक आरोग्यसेवा' प्रशिक्षित कार्यकर्त्यामार्फत देण्यासाठी कायदेशीर तरतूद व्हावी असे प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
लेखक : डॉ. श्याम अष्टेकर (MBBS, MD community Medicine)
संदर्भ : आरोग्याविद्या
अंतिम सुधारित : 1/21/2020