जागतिक – डोंगर, पर्वत व पठार

जागतिक – डोंगर, पर्वत व पठार

अँडीज पर्वत : दक्षिण अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्याजवळची, त्याला समांतर असलेली, उंचीला फक्त हिमालयाच्याच खालोखाल आणि जगातील सर्वांत लांब—केप हॉर्न ते पनामापर्यंत सु. ७,२४० किमी. किंवा टिएरा डेल फ्यूगो ते कॅरिबियनपर्यंत सु. ६,४४० किमी.– पर्वतश्रेणी. केचुआ इंडियनांच्या ‘पूर्व’ या अर्थाच्या ‘अँटी’ किंवा ‘तांबे’ या अर्थाच्या ‘अँटा’ या शब्दावरून कदाचित ‘अँडीज’ हे नाव पडले असावे.

अ‍ॅकन्काग्वा : पश्चिम गोलार्धामधील अत्युच्च पर्वतशिखर. उंची ७,०३५ मी. दक्षिण अमेरिकेतील अँडीज पर्वतश्रेणीच्या अर्जेंटिना देशामधील हद्दीत हे शिखर असून याची पश्चिम उतरण चिलीमध्ये मोडते.

अ‍ॅटलास पर्वत : वायव्य व उत्तर आफ्रिकेतील, मोरोक्को, उत्तर अल्जीरिया व ट्युनिशिया यांतून गेलेली, भूमध्य समुद्रकिनाऱ्याला जवळजवळ समांतर असलेली सु. २,४०० किमी. लांबीची वलीपर्वतश्रेणी. अल्जीरियात तिची रुंदी सु. ४०० किमी. आहे.

अ‍ॅडम्स शिखर : श्रीलंकेमधील एक शिखर. ‘श्री पाद शिखर’ असेही ह्यास म्हणतात. ‘प्रेक्षणीय स्थलांचा मुकुटमणी’ अशी त्याची ख्याती असून हे हिंदू, बौद्ध, ख्रिश्चन व मुसलमान यांच्या यात्रेचे स्थान आहे. हे कोलंबोच्या पूर्वेस सु. ७२ किमी. आहे.

अ‍ॅपालॅचिअन पर्वत : उत्तर अमेरिकेच्या पूर्व किनार्‍यावरील पर्वतश्रेणी. सु. २,५७५ किमी. ईशान्य--नैर्ऋत्य पसरलेली व निरनिराळ्या रांगांनी युक्त अशी ही पर्वतश्रेणी, कॅनडाच्या पूर्व किनार्‍यावरील क्वेबेकमधील सेंट लॉरेन्सपासून ते गल्फ किनार्‍यावरील मध्यअ‍ॅलाबॅमामधील मैदानी प्रदेशापर्यंत पसरलेली आहे.

आल्प्स : दक्षिण मध्य यूरोपातील पर्वतसंहती. सु. ४४० उ. ते ४८० उ. व ६० पू. ते १८० पू. या पर्वतसंहतीने एकूण सु. २,०७,२०० चौ.किमी. क्षेत्र व्यापले असून सर्वात उंच शिखर माँ ब्लाँ (माँट ब्लांक) ४,८१० मी. उंच आहे. केल्टिक ‘आल्ब’किंवा ‘आल्म’ या उंच किंवा धवल या अर्थाच्या शब्दावरून आल्प हा शब्द आला असावा. त्या प्रदेशातील लोक मात्र आल्प म्हणजे उंच पर्वतीय प्रदेशातील कुरणे असे समजतात. आल्प्सचे भौगोलिक स्थान व यूरोप खंडातील मानवी जीवनावर आल्प्सचा झालेला परिणाम यांमुळे आल्प्सला मोठे महत्व प्राप्त झालेले आहे.

एल्बर्झ पर्वत : इराणचे पठार व कॅस्पियन समुद्र ह्यांना विभागणारी इराणमधील मोठी पर्वतश्रेणी. हिची सरासरी उंची २,७४३ मी. असून डेमॅव्हेंड हे सर्वांत उंच (५,४८६ मी.) शिखर आहे. एल्बर्झ रशियन सीमेजवळ २४ किमी. ते तेहरानच्या पूर्वेस १२१ किमी. पर्यंत रुंद आहे.

एस्कर : हिमक्षेत्राच्या विशिष्ट तऱ्हेच्या निक्षेपण कार्याने निर्माण झालेले नागमोडी लाबंट आकाराचे उंचवटे वा डोंगर. फिनलंड, पूर्व प्रशिया, स्वीडन, उत्तर इंग्‍लंड, स्कॉटलंड, उत्तर संयुक्त संस्थाने या ठिकाणी प्रामुख्याने एस्कर आढळतात.

ग्रीसमधील पवित्र पर्वतश्रेणी. ग्रीसच्या पूर्वेकडील इजीअन स‌मुद्रकिनाऱ्यालगत ही पसरली असून पर्वतांच्या शिखरांची स‌रासरी उंची २,७५० मी. आहे.

कार्पेथियन : मध्य व पूर्व यूरोपातील पर्वतश्रेणी. हिमयुगाच्या तृतीयकालीन घडामोडींमधील उत्थानात हिचा जन्म झाला असून, ही श्रेणी आल्प्स व बाल्कन यांमधील दुवा समजली जाते. भूशास्त्रीयदृष्ट्या ही जटिल पर्वतश्रेणी असून अद्याप तिचे पूर्ण समन्वेषण व्हावयाचे आहे.

कुक शिखर : आओरांगी. न्युझीलंडमधील सर्वोच्च शिखर. उंची ३,७६४ मी. हे न्युझीलंडमधील दक्षिणेकडील बेटाच्या पश्चिममध्यभागावरील सदर्न आल्प्स पर्वतावर आहे. ब्रिटीश समन्वेषक कॅप्टन कुक याने १७६९ साली आपल्या समन्वेषणात या शिखराची उंची बोटीवरून मोजली होती.

आशिया खंडातील सर्वांत लांब ४,००० किमी. पर्यंत संहती. ही पामीर पठारापासून पूर्वेस चीनच्या नानशान पर्वतापर्यंत गेलेली आहे.

कॅरिबू पर्वत: कॅनडाच्या ब्रिटिश कोलंबिया प्रांताच्या आग्नेय भागातील एक पर्वतराजी. लांबी सु. ३२० किमी. फ्रेझर व तिची उपनदी टॉम्सन या नद्यांच्या वाकणात व रॉकी पर्वताला समांतर हा विस्तारला आहे.

मौंट गॉडविन ऑस्टिन. मौंट एव्हरेस्टखालोखाल जगातील सर्वोच्च शिखर. उंची ८,६११ मी. ३५० ५३’ उ. व ७६० ३१’ पू.

केन्या पर्वत : आफ्रिकेतील उंचीने दुसऱ्या क्रमांकाचा पर्वत (५,१९४). नैरोबीच्या ईशान्यउत्तरेस ११२ किमी. ०० १०′द. येथे हा आहे. हा प्लायोसीन काळातील मृत ज्वालामुखी असून, याची उंच शिखरे म्हणजे पूर्वीच्या मुखात बुचाप्रमाणे बसून, थंड होऊन, दीर्घकालीन क्षरणामुळे अनावृत्त झालेले स्फटिकी खडक आहेत.

कॉकेशस : यूरोप व आशिया खंडांमधील पारंपारिक नैसर्गिक सरहद्द समजली जाणारी पर्वतश्रेणी. क्षेत्रफळ ४·५३ लक्ष चौ. किमी.; लांबी १,१२० किमी. (वळणांमुळे १,४४० किमी.); रुंदी ४८ ते २०८ किमी. यूरोपीय रशियाच्या दक्षिणेत हा असून आर्मेनिया, आझरबैजान व जॉर्जिया ही राज्ये आणि रशियाच्या मुख्य भूमीतील प्रदेश याने व्यापला आहे.

रशिया-इराण सरहद्दीवरील तुर्कमेन-खोरासान पर्वतराजीचा एक भाग.

खांगाई : मंगोलिया प्रजासत्ताकाच्या पश्चिममध्य भागातील पर्वतश्रेणी. ८०० किमी. लांबीच्या या अल्ताई स‌मांतर श्रेणीचे ऑत्खोनतेंग्री शिखर ४,०३१ मी. उंच आहे. बैकल स‌रोवराला मिळणारी १,४४४ किमी. लांबीची येथील प्रमुख नदी सेलेंगा व १,१२७ किमी. लांबीची तिची उपनदी खांगाईच्या उत्तर उताराच्या वनप्रदेशातून वाहतात.

खैबर खिंड : पाकिस्तान व अफगाणिस्तान यांना जोडणारी पाकिस्तानच्या वायव्य सरहद्दीवरील सुप्रसिद्ध खिंड. ही हिंदुकुश पर्वताच्या सफेद कोह श्रेणीत पेशावरपासून सु. १७ किमी. असून तिच्यातून लमाणमार्ग, पक्की सडक व जामरूद ते लंडीखाना लोहमार्ग गेले आहेत.

झॅग्रॉस पर्वत : नैर्ऋत्य इराणमधील जुरासिक काळातील पर्वतश्रेणी. ती वायव्य-आग्येय दिशेने इराणच्या आखातापर्यंत १,४०७ किमी. पसरलेली असून तिची रुंदी १६० किमी. ते ३२१ किमी.पर्यंत आहे. हिच्यातील शिखराची उंची ३,०४८ मी. ते ४,५७२ मी.पर्यंत आहे.

टेबल मौंटन : आफ्रिकेच्या दक्षिणेकडील केप ऑफ गुड होप भूशिराच्या उत्तरेस आणि केपटाउनच्या दक्षिणेस मेजासारख्या सपाट माथ्याचा व तीव्र उताराच्या बाजू असलेला प्रसिद्ध डोंगर. सु. १,०८५ मी. उंचीचा टेबल मौंटन हा भूपृष्ठाच्या हालचालीत तसाच्या तसाच वर उचलला गेलेला भूभाग असावा.

ट्रान्सिल्व्हेनिया : (जंगलापलीकडील प्रदेश). रूमानियन प्रजासत्ताकाचा वायव्य व मध्य पठारी प्रदेश. सरासरी उंची सु. ३०० ते ५०० मी. क्षेत्रफळ ५५,१५८ चौ. किमी. लोकसंख्या पंचवीस लाखांहून अधिक. याच्या दक्षिणेस ट्रान्सिल्व्हेनियन आल्प्सच्या पलीकडे वालेकिया, पूर्वेस कार्पेथियन पर्वतरांगेपलीकडे मॉल्डेव्हिया व बूकव्हीना, नैर्ऋत्येस बनात व पश्चिमेस क्रीशाना आणि मारामुरेश हे प्रदेश आहेत.

पिरेनीज : फ्रान्स व स्पेन यांच्या सरहद्दीवरील पर्वतश्रेणी. ही भूमध्य समुद्रापासून बिस्केच्या उपसागरापर्यंत पूर्व-पश्चिम पसरली असून तिची लांबी ४३४ किमी. आहे. क्षेत्रफळ ५५,३७४ चौ. किमी., रुंदी पूर्वेस जेमतेम १० किमी. आणि मध्यभागात १६० किमी. असून पश्चिमेस ही श्रेणी कँटेब्रिअन पर्वतात विलीन होते.

पेगूयोमा : ब्रह्मदेशाच्या दक्षिण-मध्य भागातील सु. ४३५ किमी. लांबीची उत्तर-दक्षिण दिशेत पसरलेली पर्वतरांग. ही पर्वतरांग पश्चिमेकडील इरावती व पूर्वेकडील सितांग या दोन नद्यांच्या दरम्यान सु. २०º ३०’ उ. अक्षवृत्तापासून दक्षिणेकडे १७º २०’ उ. रंगूनपर्यंत पसरलेली आहे.

मकालू : जगातील पाचव्या क्रमांकाचे उंच शिखर.याची उंची ८,४८१ मी. असून हे नेपाळ हिमालयाच्या ईशान्य भागात नेपाळ-तिबेट सरहद्दीवर आहे. येथे मकालू-१ (८,४८१ मी.) व मकालू-२ (७,६६० मी.) अशी दोन शिखरे आहेत. एव्हरेस्टपासून आग्नेयीस २३ किमी. अंतरावर एकाकी असलेल्या या शिखरावर तीव्र व हिमाच्छादित उतारांमुळे १९५४ पर्यंत कोणीही जाऊ शकले नव्हते.

माँ ब्लां : फ्रान्स-इटली व स्वित्झर्लंड यांच्या सीमेवरील आल्प्स पर्वतश्रेणींतील उंच डोंगररांग आणि आप्ल्समधील सर्वोच्‍च शिखर (४,८१० मी.) जवळजवळ वर्षभर येथील बराचसा भाग हिमाच्छादित असल्याने याला ‘माँ ब्लां’ (शुभ्रगिरी) हे नाव देण्यात आले.

मॅटरहॉर्न : यूरोपातील मध्य पेनाईन आल्प्समधील दुसऱ्या क्रमांकाचे शिखर. उंची सस.पासून ४,४८१ मीटर. हे शिखरस्वित्झर्लंड व इटली यांच्या सीमेवर स्वित्झर्लंड मधील त्सेर्मात गावाच्या नैर्ऋत्येस सु. १० किमी. वर असून स्वित्झर्लंडच्या बाजूने ते पिरॅमिड सारखे दिसते.

मेसा : जवळजवळ उभ्या किंवा तीव्र उताराच्या बाजू व सपाट माथा असलेला उंचवटा. टेबलासारखा दिसणारा असा डोंगर (वा मोठी टेकडी) सामान्यतः एकाकी अथवा सुटा असल्याने सभोवतालच्या मैदानी प्रदेशामध्ये उठून दिसतो. उ. अमेरिकेच्या नैर्ऋत्य भागातील मेसा विशेष प्रसिद्ध आहे. ‘मेसा’ (म्हणजे मेज वा टेबल) ही संज्ञा स्पॅनिश भाषेतील असून मूळ लॅटिन भाषेतील ‘मेन्सा’ या शब्दावरून ती आली आहे.

युंगफ्राऊ : स्वित्झर्लंडच्या दक्षिण-मध्य भागातील एक निर्सगरम्य शिखर. बर्नीज आल्प्समधील हे शिखर सस.पासून ४,१५८ मी. उंचीचे असून इंटरलाकेन या रम्य ठिकाणाच्या आग्नेयीस सु. १९ किमी. वर आहे.

रूवेनझोरी : आफ्रिकेतील युगांडा व झाईरे या देशांच्या सरहद्दीदरम्यान दक्षिणोत्तर दिशेत पसरलेली पर्वतश्रेणी. एडवर्ड सरोवर ते ॲल्बर्ट सरोवर यांदरम्यान ही श्रेणी पसरलेली असून तिची कमाल लांबी १२८ किमी .व रूंदी ६५ किमी. आहे. विषुववृत्तापासून अगदी जवळच उत्तरेस ही श्रेणी आहे.